عبارت «بسم‌الله» ویژگی مشترک پاپیروس‌های عربی و قبطی است
فرهاد قدوسی گفت: پاپیروس‌های عربی و یا قسمت عربی پاپیروس‌های دو زبانه که معمولا کاتبان مسلمان نوشته‌اند با عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم» شروع می‌شوند و پاپیروس‌های قبطی و یا یونانی نیز با عبارت «بسم الله» آغاز می‌شوند و در موارد اندکی هم علامت صلیب دارند.
به گزارش ایکنا، فرهاد قدوسی، عضو پژوهشی دانشگاه ایالتی وین در میشیگان آمریکا در ادامه مجموعه جلسات «مباحثی در سیره‌نگاری و سیره پیامبر اسلام» به بررسی پاپیروس‌ها به عنوان منبعی مادی برای تاریخ صدر اسلام پرداخت و گفت: حدود ۴۰۰۰ سال پیش پاپیروس‌ها که از گیاهی به همین نام و به صورت بومی در مصر تولید می‌شدند به عنوان ماده نوشتاری اصلی در مصر و سایر نواحی به کار می‌رفتند. ساخت و جابجایی پاپیروس نسبت به سایر جایگزین‌ها مانند چوب، پوست و لوح‌های سفالی و گلی آسان‌تر بود. همچنین می‌توان آن را در طیف وسیعی از ضخامت‌ها و کیفیت‌ها ساخت و این امر در ترویج استفاده گسترده از آن بسیار مؤثر بود.
در قرآن در دو آیه ۷ و ۹۱ سوره ششم «انعام» و در اشعار عربی قبل و صدر اسلام به پاپیروس اشاره شده که نشانه آشنایی و استفاده ساکنان شبه جزیره عربستان از پاپیروس است. لغت مورد استفاده قرآن برای پاپیروس قرطاس(Qirtas) است که متخذ از لغت یونانی کارتیس (chartis) برای پاپیروس است.
اعراب مسلمان هم بعد از فتح مصر در قرن هفتم میلادی شروع به استفاده از پاپیروس به عنوان ماده اصلی نوشتاری در مصر و سایر نواحی قلمرو اسلامی کردند. در تاریخ اسلامی آمده است که عمر بن عاص، فرمانده لشکر فتوحات در مصر به عنوان غنیمت از مصر پاپیروس و گندم به مدینه فرستاد.
کشت و استفاده از پاپیروس تحت تأثیر فتوحات مسلمانان قرار نگرفت و حاکمان جدید مصر حتی به صدور آن به سرزمین‌های بیزانس و ایتالیا ادامه دادند. در واقع، تولید پاپیروس در قرن نهم میلادی، زمانی که مزارعی به منظور کشت آن در سیسیل و عراق تأسیس شد، گسترش یافت. استفاده از پاپیروس به عنوان ماده اصلی نوشتاری خصوصا در مصر تا قرن دهم میلادی که استفاده از کاغذ رایج‌تر شد، ادامه یافت.
در سال ۱۸۲۴ میلادی، یک کوزه کوچک مهر و موم شده حاوی سه متن پاپیروس عربی در نزدیکی «هرم سقّاره» واقع در ناحیه «الجیزه» کشور مصر توسط یک تیم حفاری فرانسوی کشف شد. با انتشار دو مورد از این پاپیروس‌ها در سالهای ۱۸۲۵ و ۱۸۳۱ توسط «سیلوستره دو ساسی»(زبان‌شناس و خاورشناس نامدار فرانسوی و بنیانگذار خاورشناسی نوین فرانسه و اروپا) (1758-1838 Silvestre de Sacy)، رشته پاپیروس‌شناسی عربی متولد شد. این رشته از آن زمان تاکنون با شدت و ضعف‌هایی به حیات خود ادامه داده است. به نظر می‌رسد که پاپیروس‌شناسی عربی در اوایل قرن بیست و یکم سرانجام به وضعیت پایداری دست یافته است.
با توجه به اینکه مصر محل اصلی تولید و استفاده از پاپیروس بوده و با توجه به هوای آب و هوای گرم و صحرایی این کشور که موجب حفظ آثار باستانی می‌شود، بیشترین پاپیروس‌های کشف‌شده در دو قرن اخیر مربوط به مصر (فسطاط، فیوم و ...) هستند. در خارج از مصر، یافته‌های قابل توجهی در صحرای نقب در فلسطین، در خربت المیرد در نزدیکی بحرالمیت در اردن و همچنین در خارج از شهر دمشق در سوریه و در سامرا در عراق که بنا بر تواریخ اسلامی معتصم خلیفه عباسی در سال ۸۳۶ میلادی انجا کارگاه تولید پاپیروس تأسیس کرده بود، پیدا شده است.
نگهداری ده‌ها هزار پاپیروس عربی ـ اسلامی در موزه‌ها
تخمین زده می‌شود در مجموعه‌ها و موزه‌های موجود در کشور مصر، کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی بین چند 10 هزار تا بالای صد هزار قطعه پاپیروس عربی ـ اسلامی وجود دارد که به طور مرتب با کشفیات جدید به تعداد آنها اضافه می‌شود. اکثریت این اسناد مرتبط با امور و معاملات مالی (پرداخت حقوق، مالیات، ثبت قروض،...)، اسناد حقوقی، اسناد اداری، نامه‌های خصوصی و ... هستند.
قدیمی‌ترین پاپیروس‌های تاریخ‌دار شناخته شده عربی متعلق به تنها حدود بیست سال پس از هجرت محمد(ص) از مکه به مدینه هستند که در زمان فتح مصر نوشته شده‌اند و ثبت‌کننده ارسال مواد به ارتش فتوحات مسلمانان در مصر هستند. از آن زمان به بعد، پاپیروس‌های عربی به‌طور پیوسته با تعداد بیشتری دیده می‌شوند و همان محدوده گسترده موضوعی را که در پاپیروس در زبان‌های دیگر مثل یونانی و قبطی دیده شده‌اند، در بر می‌گیرند.
آخرین پاپیروس عربی تاریخ‌دار شناخته شده مربوط به سال ۴۸۰ هجری قمری (1087 م) است که معاصر با آخرین پاپیروس نگهداری شده در واتیکان ایتالیا، شامل بیانیه رسمی پاپ به تاریخ 1057 میلادی، است. پاپیروس در نیمه دوم قرن یازدهم میلادی جای خود را به کاغذ داد.
تمرکز ما بر پاپیروس‌هایی خواهد بود که متعلق به قرن اول هجری هستند. در وبگاه islamic-awareness.org لیست نسبتا کاملی از این پاپیروس‌ها همراه عکس و توضیحات مربوطه اورده شده است. بعضی از این پاپیروس‌ها، خصوصا در دهه‌های اولیه بعد از هجرت به غیر از عربی، دو زبانه عربی ـ یونانی و یا عربی ـ قبطی و یا یک زبانه یونانی و یا قبطی هستند.
قدیمی‌ترین پاپیروس تاریخ‌داری که تاکنون کشف‌شده متعلق به سال ۲۰ هجری قمری (۶۴۱ میلادی) همزمان با فتوحات در مصر است. این سند که تنها قسمت بالای راست آن به دست ما رسیده متعلق به منطقه «قهقوه» در جنوب شهر امروزی «ابو تیج» در مصر است و احتمالا قدیمی‌ترین سند به زبان عربی باشد.
پاپیروس‌های عربی و یا قسمت عربی پاپیروس‌های دو زبانه که معمولا توسط کاتبان مسلمان نوشته شده‌اند با عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم» شروع می‌شوند در حالی‌که پاپیروس‌های قبطی و یا یونانی و یا قسمت یونانی و یا قبطی پاپیروس‌های دو زبانه که معمولا توسط کاتبان مسیحی نوشته شده‌اند با عبارت «بسم الله» آغاز می‌شوند و در موارد اندکی هم علامت صلیب دارند.
در قسمت عربی پاپیروس‌ها تقویم هجری و در قسمت یونانی و یا قبطی پاپیروس‌های تک زبانه و دو زبانه( به غیر از چند مورد استثنایی در اسناد مربوط با مالیات‌ها که در آنها تقویم هجری مورد استفاده قرار گرفته) معمولا تقویم موسوم به Indiction که تقویمی با دوره‌های ۱۵ ساله مرتبط با اخذ مالیات در امپراطور روم بوده و یا تقویم مذهبی کلیسای قبطی موسوم به تقویم دوران دیوکلتیان(دوران شهدا) مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
قدیمی‌ترین پاپیروس به زبان عربی جزء اسناد موسوم به «اقرار دیون» طبقه‌بندی می‌شود. تعداد فزاینده‌ای از پاپیروس‌های بسیار قدیمی در محدوده جغرافیایی مصر و فلسطین صدر اسلام کشف شده‌اند که آنها را می‌توان در این دسته قرار داد. مکتوب و مشهودکردن دیون در آیه ۲۸۲ سوره دوم قرآن مورد تأکید قرار گرفته است.
براساس تنها منابع فیزیکی اولیه کشف شده مثل پاپیروس‌ها، سکه‌ها و سنگ نوشته‌ها نمی‌توان تردید داشت که نظام تقویمی که مسلمانان اولیه اتخاذ کرده بودند، به هر عنوانی که در این منابع مورد خطاب قرار گرفته باشد، در سال 622 میلادی (یعنی سال اول هجری) آغاز شده است. بدون احتساب پاپیروس‌های فقط عربی با تقویم هجری، همانجور که ذکر شد ده‌ها پاپیروس عمدتا مرتبط با امور مالی به یونانی، قبطی، یونانی ـ قبطی، یونانی ـ عربی و قبطی ـ عربی وجود دارند که همزمان واجد دو تقویم هجری و غیر آن هستند. به همین ترتیب، نمونه‌های مشابهی را می‌توان در نسخه‌های خطی سریانی مسیحی یافت که تاریخ هجری را در کنار دوران سلوکی نشان می‌دهد. زمانی که تاریخ همه اسناد فوق به طور مستقل محاسبه و نسبت به همدیگر شوند، تقریباً همیشه سال اول تقویم مسلمانان با سال 622 میلادی / 1 هجری قمری مطابقت دارد.
بنا بر نظر خانم «ترا سایجپستاین» با ورود اعراب به مصر در اواسط قرن هفتم میلادی، عربی بعد از یونانی و قبطی به سومین زبان اداری مصر تبدیل شد. از پاپیروس‌های به جا مانده مشخص است که پاپیروس‌های عربی صادر شده توسط حکومت مسلمانان از فرمول‌های اداری استانداردی که در سراسر امپراتوری اسلامی مشترک و رایج بودند ولی به طور مشخصی با سنت‌های اداری رایج محلی متفاوت بودند، استفاده می‌کردند. مثل ثبت دیون در دفاتر رسمی. این امور مؤید این امر هستند که این فرمول‌ها و سنت‌های اداری منشأ مشترکی خارج از مصر داشتند (مدینه) و فاتحان عرب آنها را با خود آوردند و آنها را در مصر معرفی و رایج کردند.
همخوانی جزئیات پاپیروس‌ها با تاریخ‌نگاری سنتی اسلامی
در جمع‌بندی باید گفت که بسیاری از مطالب و جزئیات مطرح شده در پاپیروس‌ها با جزئیات مطرح‌شده در منابع تاریخ‌نگاری سنتی اسلامی مثل نام فرماندهان و سال و مکان مأموریت آنها در مصر همخوانی خیلی خوبی دارد که مؤيد وثاقت نسبی آنها در جزئیات و قابلیت اتکاپذیری بالا در کلیات است.
استفاده از زبان عربی در همان آغاز برای مکاتبات و مدارک اداری، مالی، حقوقی و نظامی بعضا در موارد روزمره‌ای مثل قبض وصول احشام، استفاده از عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم» در قسمت عربی نامه‌ها در تمایز با استفاده از «بسم‌الله» تنها در قسمت یونانی قبطی نامه‌ها، استفاده از تقویم هجری در قسمت عربی نامه‌ها (نوشته مسلمانان) و استفاده از تقویم‌های ۱۵ ساله مالیاتی امپراطوری روم(Indiction) و تقویم مذهبی «دوران شهدا»(دوران دیوکلتیان) در قسمت یونانی و قبطی پاپیروس‌ها (نوشته کاتبان مسیحی)، استفاده از فرمول‌هایی یکنواخت و متفاوت با فرمول‌های محلی در فرم‌ها و مکاتبات اداری، حقوقی، مالی و ... همه مؤيد هویت شکل‌گرفته و متمایز مسلمانان فاتح از مسیحیان تحت سلطه آنان در مصر است.
این امر در تناقض با دیدگاه‌های تجدیدنظرطلبانه جان ونزبرو، تاریخ‌دان و زبان‌شناس آمریکایی (کتاب‌های مطالعات قرآنی و محیط فرقه‌ای)، خانم پاتریشا کرون (کتاب هاجریسم) و حتی فرد دانر (کتاب محمد و مؤمنان) که معتقد است مؤمنان دنباله‌رو پیامبر در ابتدا جبهه واحدی از یهودیان، مسیحیان و مسلمانان بدون هویت خاص و متمایزی را تشکیل می‌دادند و این هویت متمایز برای مسلمانان بعدها در دوران عبدالملک مروان شکل گرفت، است.
همچنین شواهد پاپیروس‌ها نشان می‌دهد که هویت مسلمانان خیلی زودتر و قبل از آغاز فتوحات و آمدن به مصر و در خارج از آن، در شبه جزیره عربستان در دوران حکومت 10 ساله پیامبر(ص) در مدینه بعد از هجرت (مبدأ آغاز تاریخ مسلمانان)، شکل گرفت.
