گذر از خودنمایی برای افزایش اثربخشی تلاوت
در دیدار جامعه قرآنی با رهبر معظم انقلاب، ایشان با انتقاد از تلاوت با هدف آوازخوانی و خودنمایی و هیاهوی مستمعان بدون دقت در معنا، بهره‌گیری به‌جا از اختلاف قرائات را از جمله شگرد‌ها در افزایش اثرگذاری تلاوت‌ها بیان کردند؛ امری که چند شرط برای دستیابی به هدف خود دارد.
رهبر معظم انقلاب در جلسه سوم فروردین امسال با جامعه قرآنی تلاوت‌ها را با توجه به هدف و غرض قاری به دو گونه کلی تقسیم می‌کنند: تلاوت با هدف اثرگذاری و تلاوت با هدف آوازخوانی. گونه اخیر تلاوتی است که غرض اصلی «این است که لحن‌ها و شیوه‌ها را مدام به رخ مستمع بکشد». یکی از ویژگیهای این تلاوت‌ها نیز این است که معمولاً «یک عدّه مستمع حرفه‌ای دارند». حضرت آقا تصریح کردند: «این هیاهو‌ها که می‌شنوید ـ های‌وهوی، فریاد می‌زنند، آدم هم نمی‌فهمد چه می‌گویند! ـ این‌ها همان حرفه‌ای‌هایند؛ این‌ها از آن موسیقی زیبا و فعّالی که او به کار برده لذّت میبرند؛ شاید اصلاً توجّه به معانی هم نداشته باشند. خود آن قاری هم همین جور است».
ایشان در ادامه برای مثال به ۹ مرتبه تکرار آیات ابتدایی سوره یوسف در تلاوت یکی از قاریان خوش‌صدای مصری و مسلط به موسیقی‌های عربی اشاره و بیان می‌کنند: «[این تکرار]چه فایده‌ای دارد؟ چه تأثیری در مخاطب دارد؟ جز اینکه [نشان بدهد] شیوه‌های مختلف خواندن را ـ شیوه‌های موسیقایی را ـ او دارد، عمل می‌کند».
آیت‌الله خامنه‌ای ضمن ترغیب به تلاوت‌های اثرگذار، یکی از شگرد‌های افزایش اثربخشی بر مخاطب را استفاده از اختلاف قرائت معرفی می‌کنند. ایشان در همان ابتدای بحث نسبت به آسیب اختلاف قرائت‌ها هشدار می‌دهند و تصریح می‌کنند: اختلاف قرائت را بعضی‌ها [فقط] برای خودنمایی می‌خوانند، یعنی واقعاً هیچ فایده‌ای ندارد؛ قرائت‌های شاذ و ضعیف، قرائت‌های مهجور. گاهی اوقات یک آیه را مثلاً فرض کنید که در پنج شش قرائت به شکل مختلف تکرار می‌کنند، هیچ فایده‌ای هم ندارد. این‌جور اختلاف قرائت خواندن خیلی مطلوب نیست، بنده هیچ توصیه نمی‌کنم».
سال گذشته (۱۶ فروردین سال ۱۴۰۱)، نیز رهبر معظم انقلاب نظر خود درباره اختلاف قرائات را به روشنی بیان کرده و گفتند: «من البتّه خواندن اختلاف قرائت را رد نمی‌کنم، امّا محدود». سپس خواندن قرائت وَرش به دلیل اینکه یکی از قرائت‌های رایج است، جایز می‌شمارند. همچنین خواندن قرائت حمزه به جهت تأثیر آن در زیبایی تلاوت (سَکت میان حرف ساکن و همزه) بعضاً بدون ایراد می‌دانند و تصریح می‌کنند: «این دو قرائت را اگر چنانچه بخوانند، بد نیست؛ امّا دیگر [خواندنِ] اختلافِ قرائت‌های مختلف و شکل‌های گوناگون در یک کلمه و مانند این‌ها به نظر ما خیلی لزومی ندارد».
معظم‌له در جلسه امسال برای تبیین بهتر نظر خود، به سه نمونه استفاده صحیح از اختلاف قرائات اشاره می‌کنند؛ مثال نخست تلاوت سوره یوسف عبدالباسط و تکرار قرائت‌های «هَیتَ لَک» برای فضاسازی و بیان اهمیت موقعیت در ذهن مخاطب است. مثال دوم تعبیر «سَلامٌ عَلی اِل یاسین» است که تنها در قرائت وَرش «آل یاسین» آمده است و ذی‌وجه است.
مثال سوم تلاوت سوره نمل شیخ مصطفی اسماعیل است که بعد از قرائت «قالَ عِفریتٌ مِنَ الجِنِّ اَنَا آتیکَ بِهِ قَبلَ اَن تَقومَ مِن مَقامِک» دوباره «اَنَا آتیکَ بِه» را با قرائت وَرش می‌خواند تا اینکه غرور آن عفریت را بیشتر نشان بدهد. در آیه «اَلَّذی عِندَهُ عِلمٌ مِنَ الکِتاب» همین کار را تکرار می‌کند تا حرکت غرورآمیز غلط «عِفریتٌ مِنَ الجِنّ» را در مقابل قول مؤمن خالص از اصحاب حضرت سلیمان(ع) قرار دهد و جوابی برای حرف او باشد. نکته مشترک بین این مثال تکرار بدون وقفه است. یعنی بدون آن که آیه را از ابتدا تکرار کنند، در همان نقطه تمرکز تکرار انجام می‌شود تا پیام روشن‌تر به مخاطب برسد.
ایشان در جلسه امسال نیز بیان می‌کنند که بدون این دقّت‌ها و توجّهات، اختلاف قرائات تنها در حدّ رقیق و اندک بی‌اشکال است، چراکه معیار و اصل در تلاوت مطلوب و مورد انتظار از قاریان «ذکر و دعوت و تذکّر و مانند این‌ها است» که استفاده بی‌جا از اختلاف قرائت آن را تأمین نمی‌کند؛ بنابر این تمام مقدمات و لوازم و اصول تلاوت برای تأمین تذکر و دعوت بودن قرآن است و هر آنچه به این اهداف کمک نمی‌کند حشو و هر آنچه به این غرض لطمه می‌زند، مضر و نامطلوب است.
رویکرد رهبر معظم انقلاب به تلاوت قرآن همچون یک دانش و هنر بزرگ، تخصصی و ممزوج از چند رشته است که قاری حرفه‌ای باید مهارت‌های خود در این تمام زمینه‌ها را به شکل متوازن و هدفمند رشد دهد تا در غرض تلاوت که انتقال اثرگذار پیام الهی است، موفق باشد. ایشان تصریح می‌کنند که تلاوت قرآن از نظر ایشان «یک هنر بزرگ و مرکّب است؛ یعنی ترکیبی است از آهنگ و خصوصیّات گوناگونی که در تلاوت مورد توجّه است برای اینکه انسان بتواند اثر بگذارد».
مسلماً یک قاری برای تقویت مهارت‌های خود باید به اهل فن مراجعه کند تا آن که خود در این مهارت‌ها سرآمد شود. در میان قاریان مطرح مصر شاهد هستیم که آنان صرفاً بعد از اخذ مجوز لازم برای یک قرائت پیش استاد معتبر، از آن قرائت استفاده می‌کنند؛ لذا طبیعی است که وقتی یک استاد بزرگ مصری با وجود حفظ کامل قرآن و مهارت‌های بالا در تلاوت، صرفاً از قرائت‌های مجوزدار خود استفاده می‌کند، هنگامی که با تلاوت یک جوان ایرانی با استفاده از چند قرائت مختلف مواجه می‌شود، بسیار برافروخته می‌شود.
از این رو می‌توان از کلام رهبر انقلاب در زمینه استفاده از اختلاف قرائت‌ها چند شرط استخراج کرد. نخست قاریان خوش‌خوان جوان ضرورتاً باید به اساتید و اهل فن در اختلاف قرائات مراجعه کنند. دوم به قرائت‌های معتبر از جمله ورش و حمزه مراجعه کنند و قرائت‌های شاذ پرهیز کنند. سوم استفاده از اختلاف قرائت محدود باشد و با زیاده‌روی موجب اخلال در معنا نشوند. چهارم هدف اصلی در استفاده از این شگرد صرفاً در جهت افزایش اثرگذاری بر مخاطب باشد و بدون غرض و برای خودنمایی استفاده نشود. همچنین شاید بتوان این نکته را برداشت که در صورت امکان اختلاف قرائت دقیقاً در همان محل و چسبیده به هم تلاوت شود تا مستمع متوجه غرض قاری شود.
ایشان در پایان مجدداً یادآور می‌شوند که تمام تلاش قاری در تلاوت یا ارتقای مهارت‌ها باید یک چیز باشد و آن دستیابی به تلاوت اثرگذار است؛ ایشان صراحتاً به قاریان تذکر می‌دهند «که تلاوت را برای نوع لحن انجام ندهید؛ تلاوت را با هر لحنی که می‌خوانید، به قصد تأثیرگذاری در طرف مقابل انجام بدهید». به بیان دیگر استفاده از الحان، اختلاف قرائت‌ها، وقف و اتصال‌ها و سایر شگرد‌های تلاوت همگی باید در خدمت هدف نزول قرآن، یعنی تذکره، اثرگذاری و هدایت‌گری باشد.
ایشان غیر مستقیم نقدی نیز به مستمعین حرفه‌ای دارند که با هیاهو‌ها و صدا‌های بلند صرفاً به دنبال موسیقی تلاوت هستند و کاری به اثرگذاری تلاوت و معنا و ذکر آیات ندارند. از این رو شاید بهتر باشد، این نوع تشویق‌ها نیز در محافل و تلاوت‌ها از نغمه‌های قاری به عظمت صاحب قرآن و بلندای معارف قرآن عطف نظر کند و در هنگام مواجه با غرر آیات یا وعده و وعید‌های قرآن که هماهنگ با تلاوت قاری فراز و فرود می‌یابند، تشویق کنند. البته با تعابیری که خود و دیگران متوجه معنای آن باشند!
محمد پارسائیان
مدیر مرکز مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن کریم
انتهای پیام
