اقدامات امام عسکری(ع) برای مقابله با جعفر کذاب

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین حمیدرضا مطهری، عضو هیئت علمی گروه تاریخ و سیره اهل بیت(ع) پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 8 آبان ماه در نشست علمی کرسی ترویجی عرضه و نقد ایده علمی «امام حسن عسکری(ع) و مدیریت تعارض‌های درون خاندانی» که از سوی این پژوهشگاه و در ذیل همایش بین‌المللی سیره و زمانه امام حسن عسکری(ع) برگزار شد، گفت: بزرگترین مشکل در دوره امام عسکری(ع) مسئله جعفر کذاب بوده است و امام(ع) برای رفع تعارضات درون‌خاندانی به مدیریت پرداختند. امام(ع) در وهله اول اقداماتی برای جلوگیری از چالش‌ها و تعارضات ارائه کردند و به خصوص نگاه ایشان مدیریت بحث برای دوره بعد از حیات خودشان بوده است.

وی افزود: تلاش جعفر برای به دست گرفتن منصب امامت خیلی زیاد بود و حتی براساس منابع، برخی شیعیان هم به تقابل با او پرداختند و سخنانی گفته و اقداماتی کردند که نشان می‌دهد جعفر، مدعی منصب امامت و جانشینی امام عسکری(ع) بوده است. اقدامات جعفر برای رسیدن به جانشینی امام(ع) بعد از شهادت امام عسکری(ع) اوج گرفت و برای کسب این منصب حتی از خلیفه عباسی هم کمک خواست ولی خلیفه عباسی دست رد به سینه او زد و به او گفتند ما خودمان قصد داشتیم منصب را از برادرت بگیریم و نتوانستیم و حالا تو می‌خواهی به کمک ما این کار را بکنی؟

مطهری بیان کرد: امام عسکری(ع) چند اقدام مهم در مواجهه با جعفر انجام دادند؛ از مهمترین اقدامات ایشان، معرفی جانشین به شکل غیرمستقیم و بیان یکسری ویژگی‌ها برای جانشین خود بود و البته تصریح بر جانشین خود به عنوان امام نداشتند بلکه ویژگی‌ها را فرمودند از جمله اینکه فردی که نامه‌های شما را پاسخ دهد بعد از من امام خواهد بود.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اضافه کرد: همین نشانه سبب شد تا وقتی تعدادی از شیعیان قم برای تحویل وجوهات به سامراء رفتند دیدند امام عسکری(ع) شهید شده است و طبیعتا دنبال جانشین امام رفتند؛ برخی، جعفر را معرفی کردند ولی چون نتوانستند پاسخ سؤالات خودشان را از جعفر بگیرند از دادن اموال به او امتناع کردند و حتی این اختلاف به دستگاه خلافت هم رسید.

معرفی مادر از سوی امام عسکری به عنوان وصی

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اظهار کرد: در اقدام دیگر امام عسکری(ع)، مادرشان را به عنوان وصی معرفی کردند و شاید این اقدام هم در راستای حل آن چالش و مدیریت بحران احتمالی بود که قرار بود در دوره بعد از شهادت امام(ع) رخ دهد. وقتی امام مادرشان را وصی قرار دادند اموالشان را هم در اختیار گذاشتند و همین سبب منازعه بین مادر امام و جعفر شد. البته مادر امام(ع) بعد از شهادت امام در مکه بودند و نه سامراء، بنابراین جای بحث در مورد این منازعه وجود دارد.

مطهری اضافه کرد: عدم معرفی جانشین به برخی از افراد خاندان از دیگر اقدامات امام(ع) بود، یعنی امام مهدی(ع) را به برخی یاران که حتی در مناطق دوردست زندگی می‌کردند معرفی کردند ولی برخی از نزدیکترین افراد ایشان هم از تولد امام مهدی(عج) بی خبر بودند و جعفر هم از این موضوع بی‌خبر بود. گزارشاتی داریم که فرزند دیگری غیر از امام مهدی هم برای امام عسکری متولد شد ولی از دنیا رفت و امام(ع) خبر آن را منتشر کردند تا بعدها از سوی جعفر و دیگران مورد سوء استفاده قرار نگیرد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، اظهار کرد: امام عسکری(ع) در سال و روزهای پایانی عمر شریفشان، مادرشان و امام مهدی(عج) را به حجاز و مکه فرستادند و این انتقال از دیگر اقدامات برای حفظ جان جانشینشان و مدیریت تعارض درون‌خاندانی بود. فارغ از علم امام به آینده برای هر انسان هوشمندی چنین تعارضاتی قابل پیش‌بینی بود لذا امام(ع) تصمیم گرفتند تا با این مجموعه اقدامات آن را مدیریت کرده و تا جای ممکن از آن جلوگیری کنند.

کمبود پژوهش درباره زندگی و امامت امام عسکری(ع)

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی همچنین کمبود تحقیق و پژوهش علمی در زمینه امام عسکری(ع) را یادآور شد و تصریح کرد: همین مسئله سبب شده تا این امام عزیز، مظلومیت ویژه‌ای در بین سایر ائمه(ع) در گذشته و حال  داشته باشند.

در ادامه این کرسی حجت‌الاسلام و المسلین سیدقاسم  رزاقی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و ناقد این کرسی، گفت: انتظار از ارائه‌دهنده محترم وجود داشت تا تعارضات و اقدامات به صورت صریح‌تر و مفصل‌تر انجام شود البته تعارضات مرتبط با جعفر کذاب به خوبی تبیین شد ولی جا داشت اولا همین موضوع هم بیشتر تبیین شود و تعارضات دیگر هم شرح داده شود.

وی با بیان اینکه باید اقدامات جعفر در مقابله با امام(ع) و کسب جایگاه جانشینی بیشتر شرح داده می‌شد، اظهار کرد: نکته مهمتر اینکه چرا جعفر در جامعه شیعه آن دوره به عنوان یک فرد مسئله‌ساز مطرح شد و اینکه چرا مورد پذیرش شیعیان قرار گرفت.

وی افزود: در مقاله بیان شده که شیعیان برای احترام به امام هادی(ع) و رعایت شان خاندان اهل بیت(ع) احترام جعفر را هم داشتند ولی به نظر بنده این درست نیست و احترام امام(ع) به این بود که دستور ایشان را گوش می‌دادند و از امام عسکری(ع) حمایت می‌کردند.

رزاقی بیان کرد: چرایی پذیرش جعفر از سوی شیعیان از موضوعاتی است که لازم بود بیشتر مورد تبیین قرار بگیرد تا ماهیت تعارضات هم روشنتر شود. همچنین موضوع دیگر بیان ارتباط این مشکل با مشکلی بزرگتر در جامعه شیعه بود و آن اینکه تمرکز بیش از حد روی جعفر از سوی امام عسکری(ع) و اینکه به خاطر او بخواهد جانشینش را معرفی نکند و پنهان‌کاری کند می‌تواند مخاطرات بزرگتری برای شیعه داشته باشد و آن عدم معرفی امام زمان(عج) است.

اقدامات امام عسکری(ع) در رفع تعارضات

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تصریح کرد: موضوع دیگر در این زمینه آن است که به نظر می‌آید اقدامات امام(ع) بیش از این چند اقدام معرفی و بسط داده شود و با گونه‌شناسی بیشتری همراه شود تا این ابهام به وجود نیاید که اقدام امام صرفا معرفی جانشین غیرمستقیم و بیان ویژگی‌های او بوده است زیرا گرچه از یکسو این کار سبب رفع تعارض با جعفر می‌شود ولی از آن طرف برای عمده شیعیان که ارتباط نزدیکی با امام نداشتند و در مناطق دوردست و حتی نزدیک زندگی می‌کردند در وجود امام بعدی و جانشین امام تردید ایجاد می‌کرد.

در ادامه حمیدرضا مطهری در سخنان مجدد خود با تقدیر از ناقد گفت: اینکه تاکید بنده از مجموعه تعارضات درون خاندان امام عسکری(ع) بر روی جعفر بود به خاطر اهمیت آن از یکسو و اینکه بنده مقاله‌ای را در مورد جعفر کذاب نوشته بودم و مطالب آن در این مقاله هم منعکس شده است و تاکید ما هم از ابتدا بر همین مسئله بود.

وی با تاکید مجدد بر اینکه مهمترین تعارض و مشکل در دوره امام عسکری(ع) مربوط به جعفر بود، افزود: امام عسکری(ع) برادری به نام سیدمحمد داشتند که از جایگاه ویژه و بالایی در بین دو امام و شیعیان برخوردار بود (مقبره ایشان الان در راه سامراء است و شیعیان ارادت ویژه‌ای به او داشته و دارند و حاجت از او طلب می‌کنند) و این تصور وجود داشت که وی جانشین امام خواهد بود و برخی هم مدعی شدند که سیدمحمد جانشین امام هادی(ع) بوده است.

وی تاکید کرد: مجموعه این شرایط سبب شد تا این ذهنیت در جامعه شیعه آن دوره ایجاد شود که جعفر را به عنوان جانشین امام هادی(ع) بپذیرند و از سویی خود جعفر هم اقداماتی در این راه انجام داد که البته با اقدامات امام عسکری و اقدامات امام زمان(عج) جلوی این فتنه گرفته شد. مثلا امام زمان(عج) در توقیع شریفشان با صراحت جعفر را نفی کردند.

برخی حاضران در این نشست هم به بیان دیدگاهشان پرداختند. چگونگی تبیین شخصیت جعفر به گونه‌ای که بر کذاب بودن آن تاکید نشد و این مسئله از نقاط ضعف در ارائه بوده است؛ عدم تبیین چرایی اعزام مادر و فرزند از سوی امام عسکری(ع) در روزهای پایانی عمر شریف امام عسکری(ع)، عدم معرفی سیدمحمد و نحوه مواجهه امام عسکری(ع) با ایشان از جمله نکات مطرح شده در نقد حاضران بود.