اهمیت ایجاد توازن میان ترس و امید در تربیت معنوی
استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه امام صادق(ع) ضمن اشاره به تعریف ترس و امید در قرآن کریم به اهمیت ایجاد توازن میان ترس و امید در تربیت معنوی پرداخت.
به گزارش خبرنگار ایکنا، سی و دومین پیش نشست آنلاین اولین کنفرانس بین‌المللی خانواده و تربیت معنوی با همکاری مشترک پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و مؤسسه خانواده اسلامی و تربیت معنوی «خاتم» به میزبانی پردیس خواهران دانشگاه امام صادق(ع) با موضوع «نقش توازن در ترس و امید در ارتقای تربیت معنوی» با سخنرانی فاضله میرغفوریان، استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه امام صادق(ع) برگزار شد.
فاضله میرغفوریان در ابتدای این نشست از مفاهیم بنیادی ترس و امید سخن به میان آورد و اظهار کرد: دو مفهوم ترس و امید یا خوف و رجا از جمله زوج مفاهیم قرآنی هستند۔ اساساً ترس یا خوف به معنی انتظار امری ناپسند با توجه به نشانه‌ای محتمل یا قطعی از آن است. از طرف دیگر امید یا رجاء به معنی توقع امری پسندیده با توجه به نشانه‌ای محتمل یا به عبارت دیگر گمان وقوع امری است که مایه شادمانی است.
استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه امام صادق(ع) با بیان اینکه در مفهوم قرآنی یکی از نشانه‌های انسان مؤمن، بیم و امید داشتن همزمان به خداوند متعال است، گفت: آیه ۱۶ سوره مبارکه سجده می‌فرماید: «تَتَجَافَىٰ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ؛(شب‌ها) پهلو از بستر خواب تهی کنند و با بیم و امید(و ناله اشتیاق در نماز شب) خدای خود را بخوانند و آنچه روزی آن‌ها کرده‌ایم(به مسکینان) انفاق کنند.» بر همین اساس لازم است خود انسان به عنوان عامل اصلی در تربیت خود و همچنین مربیان تربیتی به عنوان عوامل یاری دهنده انسان در ارتقای تربیت معنوی به این زوج مفهوم و ایجاد توازن میانشان توجه کنند.
ایجاد توازن میان ترس و امید
وی در ادامه به تبیین اهمیت ایجاد توازن میان ترس و امید در تربیت معنوی پرداخت و اظهار کرد: زمانی که ترس از حالت اعتدال خود خارج شود می‌توانیم بگوییم که انسان از رحمت پروردگار ناامید شده است و زمانی که امید از حالت اعتدال خود خارج شود قطعاً انسان دچار غرور و تکبر شده است. پس نتیجتاً این تربیت معنوی صحیح است که می‌تواند میان ترس و امید توازن ایجاد می‌کند. پس نقطه اعتدال برای انسان این است که خود ارزش‌گذاری منطقی در اثر شناخت نقاط قوت و نقاط ضعف به دست بیاورد و در سایه‌سار دستیابی به اعتدال به درک ارزشمندی وجود انسان و وظیفه مهم عبودیت دست پیدا خواهد کرد.
استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه امام صادق(ع) افزود: پیش شرط بسیار مهم که برای موفقیت در ایجاد توازن میان ترس و امید این است که ما شناختی از اسماء حسنی الهی داشته باشیم. برای تحقق این مهم در ابتدا باید شناختی از خداوند متعال به دست بیاوریم و لازمه این امر شناسایی نقاط قوت و ضعف خود است. در این میان باید خاطرنشان کرد که رهاورد شناخت قوت‌ها منجر به امیدآفرینی و رهاورد شناخت ضعف‌ها منجر به ترس می‌شود. بعد از گذشت این مراحل است که یک انسان می‌تواند شناختی نسبت به رابطه خود با خداوند متعال به دست بیاورد.
میرغفوریان در ادامه با بیان این مطلب که اساس و مبنای تربیتی؛ ترس منطقی است و امید تکمیل کننده این تربیت می‌باشد، گفت: رابطه انسان با خداوند از طریق تشخیص ترس منطقی از ترس غیرمنطقی و تشخیص امید منطقی از امید غیرمنطقی تقویت خواهد شد. خداوند حکیم در وجود انسان احساسات و عواطف متعددی را به ودیعه نهاده است. در نگاه اول بعضی از آن‌ها مثل خشم و اضطراب هیچ‌گونه کارکرد مثبت و مفیدی ندارند، در حالی که هر کدام از این احساسات هم کارکرد مثبت دارند و هم کارکرد منفی و اگر در جای خود بروز پیدا کنند اثرات مفید و سازنده‌ای در زندگی انسان دارند. ترس یکی از این احساسات دوگانه است که می‌تواند ارتباط انسان با خداوند را پایدار کند.
ترس و امید در قرآن
به گفته استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه امام صادق(ع) برای رها شدن از ترس‌های غیرمنطقی باید بر روی بر ترس‌های منطقی تمرکز کرد. همچنین برای رها شدن از امید‌های غیرمنطقی نیز باید بر امید‌های منطقی تمرکز کرد. در نتیجه برای دستیابی به توازن میان ترس و امید تنها مرجع قابل اعتماد، قرآن کریم است.
میرغفوریان در ادامه به تبیین مفاهیم ترس و امید در قرآن کریم پرداخت و اظهار کرد: خوف، انذار، خشیت، وجل، رهب و فزع؛ حذر و شفقت مهم‌ترین واژگان مربوط به ترس در قرآن کریم هستند و مجموع آیات دربردارنده مفهوم ترس در امور معنوی در دنیا ۱۳۵ آیه می‌باشد۔ از طرف دیگر رجاء، تبشیر، طمع، عسی مهم‌ترین واژگان مربوط به امید در قرآن کریم هستند که مجموع آیات در بردارنده مفهوم امید در امور معنوی در دنیا ۹۰ آیه است.
وی افزود: برای شناخت انواع ترس در قرآن کریم در ابتدا به تبیین انواع ترس غیرمنطقی خواهیم پرداخت. اولین مورد درباره ترس‌های غیرمنطقی؛ ترس از غیر خداست. خداوند متعال در آیات ۱۷۵ و ۱۷۶ سوره آل عمران می‌فرمایند: «إِنَّمَا ذَٰلِکُمُ الشَّیْطَانُ یُخَوِّفُ أَوْلِیَاءَهُ فَلَا تَخَافُوهُمْ وَخَافُونِ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ؛ وَلَا یَحْزُنْکَ الَّذِینَ یُسَارِعُونَ فِی الْکُفْرِ ۚ إِنَّهُمْ لَنْ یَضُرُّوا اللَّهَ شَیْئًا ۗ یُرِیدُ اللَّهُ أَلَّا یَجْعَلَ لَهُمْ حَظًّا فِی الْآخِرَةِ ۖ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ؛ تنها این شیطان است که می‌ترساند دوستداران خود را، شما مسلمانان از آنان بیم و اندیشه مکنید و از من بترسید اگر اهل ایمانید؛(ای پیامبر) تو اندوهناک مباش که گروهی به راه کفر می‌شتابند، آن‌ها هرگز زیانی به خدا نرسانند و خدا می‌خواهد آن‌ها را در آخرت هیچ نصیبی ندهد و نصیبشان عذاب بزرگ و سخت دوزخ خواهد بود.»
ترس‌های غیرمنطقی
استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه امام صادق(ع) در ادامه به تبیین نتیجه ترس از غیر خدا پرداخت و اظهار کرد: برای روشن شدن نتیجه ترس از غیر خدا به آیات ۵۱ و ۵۲ سوره مائده باید استناد و در همین راستا خداوند می‌فرمایند: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الْیَهُودَ وَالنَّصَارَىٰ أَوْلِیَاءَ ۘ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاءُ بَعْضٍ ۚ وَمَنْ یَتَوَلَّهُمْ مِنْکُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ ۗ إِنَّ اللَّهَ لَا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ؛ فَتَرَى الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ یُسَارِعُونَ فِیهِمْ یَقُولُونَ نَخْشَىٰ أَنْ تُصِیبَنَا دَائِرَةٌ ۚ فَعَسَى اللَّهُ أَنْ یَأْتِیَ بِالْفَتْحِ أَوْ أَمْرٍ مِنْ عِنْدِهِ فَیُصْبِحُوا عَلَىٰ مَا أَسَرُّوا فِی أَنْفُسِهِمْ نَادِمِینَ؛ ای اهل ایمان، یهود و نصاری را به دوستی مگیرید، آنان بعضی دوستدار بعضی دیگرند و هر که از شما مؤمنان با آن‌ها دوستی کند به حقیقت از آن‌ها خواهد بود؛ همانا خدا ستمکاران را هدایت نخواهد نمود؛ گروهی منافق را که دل‌هایشان ناپاک است خواهی دید که در(راه دوستی) ایشان می‌شتابند و می‌گویند: ما از آن می‌ترسیم که(در گردش روزگار) مبادا آسیبی از آن‌ها به ما رسد. باشد که خدا فتحی پیش آورد و یا امری دیگر از طرف خود تا منافقان از آنچه(به نفاق) در دل نهان کردند سخت پشیمان شوند.»
میرغفوریان دومین مورد درباره ترس‌های غیرمنطقی که در قرآن کریم به آن اشاره شده است را ترس نابجا از خدا دانست و اظهار کرد: خداوند متعال در آیه ۲۹ سوره ق می‌فرماید: «مَا یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ وَمَا أَنَا بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ؛ دیگر وعده عذاب من مبدّل نخواهد شد و هیچ(در کیفر) ستمی به بندگان نخواهم کرد.» یا در آیه ۶ سوره روم می‌فرماید: «وَعْدَ اللَّهِ ۖ لَا یُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ وَلَٰکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ؛ این وعده خداست که خدا هرگز خلاف وعده نکند و لیکن اکثر مردم(از این حقیقت) آگاه نیستند. یا در آیه ۲ سوره فاطر می‌فرماید: «مَا یَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِنْ رَحْمَةٍ فَلَا مُمْسِکَ لَهَا ۖ وَمَا یُمْسِکْ فَلَا مُرْسِلَ لَهُ مِنْ بَعْدِهِ ۚ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ؛ دری که خدا از رحمت به روی مردم بگشاید هیچ کس نتواند بست و آن در که او ببندد هیچ کس جز او نتواند گشود و اوست خدای بی‌همتای با حکمت و اقتدار.»
وی در ادامه به تبیین نتیجه ترس نابجا از خداوند متعال پرداخت و اظهار کرد: خداوند در آیه ۴۹ سوره فصلت می‌فرمایند «لَا یَسْأَمُ الْإِنْسَانُ مِنْ دُعَاءِ الْخَیْرِ وَإِنْ مَسَّهُ الشَّرُّ فَیَئُوسٌ قَنُوطٌ؛ آدمی(حریص، از خدا) به دعا دائم تمنای خیر می‌کند و هرگز خستگی و سیری ندارد و لیکن اگر به وی شر و آسیبی رسد(از رحمت الهی) زود مأیوس و ناامید می‌گردد.» یا در آیه ۸۷ سوره یوسف می‌فرمایند: «یَا بَنِیَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَأَخِیهِ وَلَا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ ۖ إِنَّهُ لَا یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْکَافِرُونَ؛ای فرزندان من، بروید(به ملک مصر) و از حال یوسف و برادرش تحقیق کرده و جویا شوید و از رحمت خدا نومید مباشید که هرگز جز کافران هیچ کس از رحمت خدا نومید نیست.» همچنین در آیه ۵۳ سوره زمر می‌فرمایند: «قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَىٰ أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا ۚ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ؛(ای رسول رحمت) بدان بندگانم که(به عصیان) اسراف بر نفس خود کردند بگو: هرگز از رحمت(نامنتهای) خدا ناامید مباشید، البته خدا همه گناهان را(چون توبه کنید) خواهد بخشید که او خدایی بسیار آمرزنده و مهربان است.»
ترس‌های منطقی
میرغفوریان در ادامه به بررسی ترس‌های منطقی پرداخت و اظهار کرد: آدمی هر اندازه که خود را بیشتر بشناسد، به عظمت خالق خود بهتر پی می‌برد و در مقابل او خائف‌تر و خاشع‌تر می‌شود و به همین سبب دوری از گناه و حتی ترک اولی برای وی سهل‌تر می‌گردد. چنین نوعی از ترس، از بالاترین عبادت‌ها محسوب می‌شود. البته ترس‌های منطقی دو دسته هستند اولین دسته ترس‌هایی هستند که باید رفع شوند مانند ترس ناشی از عدم وجود عقاید صحیح یا نیت خالص و ترس ناشی از رفتار‌های ناصواب. دومین دسته ترس‌هایی هستند که باید تقویت شوند مانند ترس ناشی از درک عظمت خداوند متعال.
استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه امام صادق(ع) افزود: خداوند متعال در آیه ۲۷۷ سوره بقره درباره ترسی که باید منطقی رفع شود، می‌فرمایند: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّکَاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ؛ آنان که اهل ایمان و نیکوکارند و نماز به پا دارند و زکات بدهند آنان را نزد پروردگارشان پاداش نیکو خواهد بود و هرگز ترس(از آینده) و اندوه(از گذشته) نخواهند داشت.» از آیه به درستی خواهیم فهمید که عدم ایمان، عدم عمل صالح، عدم اقامه نماز، عدم ایتاء زکات مهم‌ترین عوامل برای ایجاد ترس هستند که اگر انسان به این موارد عمل کند دیگر نباید ترسی به دل خود راه دهد.
وی در ادامه به تبیین ترس‌های منطقی که باید تقویت شود، پرداخت و اظهار کرد: خداوند متعال در آیه ۳۹ سوره احزاب می‌فرمایند: «الَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسَالَاتِ اللَّهِ وَیَخْشَوْنَهُ وَلَا یَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّهَ ۗ وَکَفَىٰ بِاللَّهِ حَسِیبًا؛(این سنت خداست در حق) آنان که تبلیغ رسالت خدا کنند و از خدا می‌ترسند و از هیچ کس جز خدا نمی‌ترسند و خدا برای حساب به تنهایی کفایت می‌کند.» یا در آیه ۲۰۵ سوره اعراف می‌فرمایند: «وَاذْکُرْ رَبَّکَ فِی نَفْسِکَ تَضَرُّعًا وَخِیفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ وَلَا تَکُنْ مِنَ الْغَافِلِینَ؛ خدای خود را با تضرّع و پنهانی و بی‌آنکه آواز برکشی در صبح و شام یاد کن و از غافلان مباش.»
امید‌های غیرمنطقی
میرغفوریان همچنین درباره شناخت انواع امید در قرآن کریم نیز سخن گفت و اظهار کرد: امید هم مانند ترس به دو دسته منطقی و غیرمنطقی تقسیم می‌شود. امید غیرمنطقی نیز به دو دسته امید به غیر خدا و امید نابجا به خدا تقسیم می‌شود. درباره امید غیرمنطقی به غیر خدا نکاتی در آیات مختلف آمده است که به ذکر آن خواهیم پرداخت. خداوند متعال در آیه ۱۱۳ سوره هود می‌فرمایند: «وَلَا تَرْکَنُوا إِلَى الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النَّارُ وَمَا لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیَاءَ ثُمَّ لَا تُنْصَرُونَ؛ و(شما مؤمنان) هرگز نباید با ظالمان همدست و دوست و بدان‌ها دلگرم باشید وگرنه آتش(کیفر آنان) در شما هم خواهد گرفت و در آن حال جز خدا هیچ دوستی نخواهید داشت و هرگز کسی یاری شما نخواهد کرد.» یا در آیه ۲ سوره اسراء می‌فرمایند: «وَآتَیْنَا مُوسَى الْکِتَابَ وَجَعَلْنَاهُ هُدًى لِبَنِی إِسْرَائِیلَ أَلَّا تَتَّخِذُوا مِنْ دُونِی وَکِیلًا؛ و به موسی کتاب(تورات) را فرستادیم و آن را وسیله هدایت بنی اسرائیل قرار دادیم(و گفتیم) که غیر من هیچ کس را حافظ و کارساز فرا نگیرید.»
استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه امام صادق(ع) در ادامه نتیجه امید به غیر خدا را جز تباهی ندانست و تصریح کرد: در همین ارتباط خداوند متعال در آیه ۲۲ سوره سبا می‌فرمایند: «قُلِ ادْعُوا الَّذِینَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ ۖ لَا یَمْلِکُونَ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ فِی السَّمَاوَاتِ وَلَا فِی الْأَرْضِ وَمَا لَهُمْ فِیهِمَا مِنْ شِرْکٍ وَمَا لَهُ مِنْهُمْ مِنْ ظَهِیرٍ؛(ای رسول ما، مشرکان را) بگو: آن‌هایی را که به جز خدا شما مؤثر پنداشتید بخوانید(خواهید دانست که) هیچ یک مقدار ذره‌ای در آسمان‌ها و زمین مالک نیستند و با خدا شرکتی در خلقت آسمان و زمین نداشته و به او در آفرینش یاری و کمکی نکرده‌اند.» البته خداوند در آیه ۱۲ سوره حشر نیز به این موضوع اشاره داشتند و فرمودند: «لَئِنْ أُخْرِجُوا لَا یَخْرُجُونَ مَعَهُمْ وَلَئِنْ قُوتِلُوا لَا یَنْصُرُونَهُمْ وَلَئِنْ نَصَرُوهُمْ لَیُوَلُّنَّ الْأَدْبَارَ ثُمَّ لَا یُنْصَرُونَ؛ اگر آن‌ها اخراج شوند هرگز منافقان با آن‌ها خارج نمی‌شوند و اگر(مسلمانان) به جنگشان آیند هرگز یاری‌شان نمی‌کنند و اگر هم یاری‌شان کنند البته به جنگ پشت کنند و دیگر نصرت نخواهند یافت.»
امید نابجا به خدا
وی در ادامه اشاره‌ای نیز به مواردی که در قرآن کریم درباره امید نابجا به خدا بیان شده کرد و گفت: نتیجه امید نابجا به خداوند کاملا روشن است و در همین راستا خداوند متعال در آیه ۶ سوره انفطار می‌فرمایند: «یَا أَیُّهَا الْإِنْسَانُ مَا غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ؛ای انسان، چه باعث شد که به خدای کریم بزرگوار خود مغرور گشتی(و نافرمانی او کردی).» یا در آیات ۳۸ و ۳۹ سوره معارج می‌فرمایند: «أَیَطْمَعُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِیمٍ؛ کَلَّا ۖ إِنَّا خَلَقْنَاهُمْ مِمَّا یَعْلَمُونَ؛ آیا هر یک طمع دارند که باز آن‌ها را در بهشت با ناز و نعمت داخل کنند؟! هرگز این نشود(چون) آن‌ها خود می‌دانند که ما آن‌ها را از چه(نطفه پستی) آفریده‌ایم(باز به آفریننده خود ایمان نمی‌آورند و به کفر می‌شتابند و طمع آن دارند که، چون مؤمنان به بهشت روند).» همچنین در آیه ۲۴ سوره آل عمران نیز در این باره فرمودند: «ذَٰلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّامًا مَعْدُودَاتٍ ۖ وَغَرَّهُمْ فِی دِینِهِمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ؛ بدین سبب که گویند: ما را هرگز در آتش جز روز‌هایی چند عذاب نکنند؛ و این سخنان باطل که به دروغ بر خود بسته‌اند آن‌ها را در دین خود مغرور گردانیده است.»
میرغفوریان همچنین درباره نتیجه امید نابجا به خدا گفت: خداوند متعال در این مورد در آیات ۶ و ۷ و ۸ سوره جمعه فرمودند: «قُلْ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ هَادُوا إِنْ زَعَمْتُمْ أَنَّکُمْ أَوْلِیَاءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ؛ وَلَا یَتَمَنَّوْنَهُ ابداً بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ ۚ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ؛ قُلْ إِنَّ الْمَوْتَ الَّذِی تَفِرُّونَ مِنْهُ فَإِنَّهُ مُلَاقِیکُمْ ۖ ثُمَّ تُرَدُّونَ إِلَىٰ عَالِمِ الْغَیْبِ وَالشَّهَادَةِ فَیُنَبِّئُکُمْ بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ؛ بگو:ای جماعت یهود، اگر پندارید که شما به حقیقت دوستداران خدایید نه مردم دیگر، پس تمنّای مرگ کنید اگر راست می‌گویید؛ و حال آنکه در اثر آن کردار بد که به دست خود(برای آخرت خویش) پیش فرستاده‌اند ابداً آرزوی مرگ نخواهند کرد(بلکه از مرگ سخت ترسان و هراسانند) و خدا به(کردار) ستمکاران داناست؛ بگو: عاقبت مرگی که از آن می‌گریزید شما را البته ملاقات خواهد کرد و پس از مرگ به سوی خدایی که دانای پیدا و پنهان است بازگردانده می‌شوید و او شما را به آنچه می‌کرده‌اید آگاه می‌سازد.»
امید‌های منطقی
وی در ادامه اشاره‌ای به امید‌های منطقی کرد و گفت: قرآن کریم جهت القای امید راستین و منطقی در آدمی، در هر دو حوزه فردی و اجتماعی زندگانی آدمی، عواملی(اخلاقیاتی) را برشمرده است که توجه به آن‌ها، ضمن ایجاد امید، به تحکیم و غنی‌سازی آن نیز کمک می‌کنند. در همین راستا خداوند در آیه ۲۹ و ۳۰ سوره فاطر فرمودند: «إِنَّ الَّذِینَ یَتْلُونَ کِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِیَةً یَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَ؛ لِیُوَفِّیَهُمْ أُجُورَهُمْ وَیَزِیدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ ۚ إِنَّهُ غَفُورٌ شَکُورٌ؛ آن‌ها که کتاب خدا را تلاوت کرده و نماز به پا می‌دارند و از آنچه ما روزی‌شان کرده‌ایم پنهان و آشکار(به فقیران) انفاق می‌کنند(از لطف خدا) امید تجارتی دارند که هرگز زیان و زوال نخواهد یافت؛ تا خدا به آن‌ها پاداش کامل عطا کند و از فضل و کرم باز بر ثوابشان بیفزاید که او(خطای مؤمنان را) بسیار بیامرزد و به شکرگزاران احسان فراوان کند.»
استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه امام صادق(ع) ادامه داد: همچنین خداوند در آیات ۸۴ و ۸۵ سوره مائده فرمودند: «وَمَا لَنَا لَا نُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَمَا جَاءَنَا مِنَ الْحَقِّ وَنَطْمَعُ أَنْ یُدْخِلَنَا رَبُّنَا مَعَ الْقَوْمِ الصَّالِحِینَ؛ فَأَثَابَهُمُ اللَّهُ بِمَا قَالُوا جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا ۚ وَذَٰلِکَ جَزَاءُ الْمُحْسِنِینَ؛ و(گویند) چرا ما ایمان به خدا و کتاب حق که ما را آمده است نیاوریم در صورتی که امید آن داریم که خدا ما را داخل در زمره صالحان گرداند؟ پس خدا بر آنچه گفتند پاداش نیکو به آن‌ها داد؛ بهشت‌هایی که از زیر درختانش نهر‌ها جاری است که در آن زندگانی جاوید خواهند داشت و این پاداش نیکوکاران است.» یا در آیه ۲۱۸ سوره بقره می‌فرمایند: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَالَّذِینَ هَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أُولَٰئِکَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ ۚ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ؛ آنان که به دین اسلام گرویدند و از وطن خود هجرت نموده در راه خدا جهاد کردند اینان امیدوار و منتظر رحمت خدا باشند که خدا بخشاینده و مهربان است.»
توازن ترس و امید در آیات قرآن کریم
وی در ادامه به ضرورت ایجاد توازن میان ترس و امید پرداخت و گفت: ترس و امید و محبت به خداوند، در افراد مختلف برحسب میزان شناخت آن‌ها از خدا و صفات جمالیه و جلالیه او و سایر معارف دین از یک‌سو و عملکرد گذشته آن‌ها از سویی و اطمینان یا عدم اطمینان آن‌ها از آینده خویش از سوی دیگر متفاوت است. آن‌ها که مجذوب هیبت و عظمت و جلالت حق گشته و یا در گذشته خویش مرتکب عصیان شده و رعایت محضر ربوبی را نکرده‌اند، ترسشان بر محبت و امیدشان غالب است و برعکس، آن‌ها که مجذوب جمال و رحمت حق‌تعالی گردیده و عنایات و الطاف او را تجربه کرده و در گذشته خویش جانب احتیاط را نگه داشته و ادب محضر ربوبی را رعایت کرده‌اند و اگر لغزیده‌اند، باب توبه و مغفرت حق را گشوده یافته و توبه نصوح نموده‌اند؛ محبت و امیدشان بر ترسشان غالب است و دیگران که بینابین عمل کرده و از عملکرد گذشته خود و قبولی آن‌ها مطمئن نبوده و نیز از سرانجام عدم رهایی خود از قهر و عذاب خدا بیمناک هستند و در عین حال امید به عفو وجود و کرمش دارند، بین ترس و امید و محبتشان موازنه برقرار است.
میرغفوریان افزود: در همین ارتباط در ۲۲ آیه از قرآن کریم به توازن ترس و امید تصریح شده است. خداوند متعال در آیه ۵۶ سوره اعراف می‌فرمایند: «وَلَا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفًا وَطَمَعًا ۚ إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ؛ و هرگز در زمین پس از آنکه کار آن(به امر حق و شرع رسول حق) نظم و صلاح یافت به فساد و تباهکاری برنخیزید و خدا را هم از راه ترس و هم از روی امید بخوانید که البته رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است.» یا در آیه ۵۷ سوره اسراء فرمودند: «أُولَٰئِکَ الَّذِینَ یدْعُونَ یبْتَغُونَ إِلَىٰ رَبِّهِمُ الْوَسِیلَةَ أَیهُمْ أَقْرَبُ وَیرْجُونَ رَحْمَتَهُ وَیخَافُونَ عَذَابَهُ ۚ إِنَّ عَذَابَ رَبِّکَ کَانَ مَحْذُورًا؛ آن‌هایی که(کافران به خدایی) می‌خوانند آنان خود به درگاه خدا وسیله تقرب می‌جویند تا که مقرب‌تر باشد؟ و امیدوار به رحمت و ترسان از عذاب اویند که البته از عذاب پروردگارت باید سخت هراسان بود.» همچنین در آیه ۱۶۵ سوره نساء فرمودند: «رُسُلًا مُبَشِّرِینَ وَمُنْذِرِینَ لِئَلَّا یکُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ ۚ وَکَانَ اللَّهُ عَزِیزًا حَکِیمًا؛ رسولانی را فرستاد که(نیکان را) بشارت دهند و(بدان را) بترسانند تا آنکه پس از فرستادن رسولان، مردم را بر خدا حجّتی نباشد و خدا همیشه مقتدر و کارش بر وفق حکمت است.»
تحقق توازن میان ترس و امید
وی در پایان به ارائه راهکار برای تحقق توازن میان ترس و امید پرداخت و اظهار کرد: برای برقراری توازن میان ترس و امید؛ باید در ترس و امید اعتدال ایجاد کرد. برای رسیدن به اعتدال در ترس باید ترس منطقی از ترس غیرمنطقی را تشخیص داد و از ترس‌های غیرمنطقی رها شد و بر روی ترس‌های منطقی تمرکز کنیم. از طرف دیگر برای ایجاد اعتدال در امید باید امید منطقی را از امید غیرمنطقی تشخیص دهیم و از امید‌های غیرمنطقی رها شویم و بر امید‌های منطقی تمرکز کنیم.
استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه امام صادق(ع) همچنین درباره این پرسش که مبنای تربیتی فرزندان باید ترس باشد یا امید، گفت: آن چیزی که باید به عنوان مبانی تربیتی فرزندان مورد توجه قرار گیرد، خوف است. اساساً در جوامع مدنی و انسانی خوف و هشدار مبنای قانون‌گذاری است و امید و تبشیر در ادامه آن شکل می‌گیرد. برای مثال در قوانین راهنمایی و رانندگی یک سری قوانین تعزیری و انذاری گذاشته می‌شود و بعد آن تشویق‌ها بر پایه آن تعزیر‌ها شکل می‌گیرد.
انتهای پیام
