عمری تلاش شعیشع برای احیای سبک‌های اصیل قرائت قرآن + فیلم

22 آگوست (21 مرداد) مصادف با یکصدمین زادروز استاد ابوالعینین شعیشع، قاری اسطوره‌ای مصر است. اگرچه منابع رسمی تاریخ تولد وی را 22 آگوست نوشته‌اند، با این حال دختر شیخ، تاریخ درست تولد او را 12 آگوست عنوان می‌کند. شخصیتی که بسیاری او را اسطوره تلاوت قرآن و صاحب صوت فلزی توصیف کرده‌اند. این قاری بزرگ مصری که شخصیتی مشهور در جهان اسلام و از جمله ایران است، تلاوت قرآن را از سنین کودکی آغاز کرد و به‌زودی به محافل قاریان بزرگ مصر راه یافت و در دربار مصر، مسجدالاقصی و بسیاری از کشورهای اسلامی به قرائت قرآن پرداخت. جایگاه وی در تاریخ تلاوت قرآن به‌اندازه‌ای رفیع است که بسیاری او را پدیده‌ای تکرارناپذیر در قرائت قران توصیف کرده‌اند.

شیخ ابوالعینین شعیشع تا زمان درگذشت خویش «شیخ‌القراء» مصر(پیر قاریان) خوانده می‌شد، وی بزرگ قاریان و مشهورترین آن‌ها در واپسین روزهای زندگانی خود بود. او محضر قاریان بزرگی را درک و شیوه تلاوت آن‌ها را زنده کرده بود.

خبرگزاری ایکنا به مناسبت یک‌صدمین سالگرد ولادت مرحوم شیخ «ابوالعینین شعیشع»، گفت‌وگویی را با «مهدی دغاغله»، قاری و داور بین‌المللی قرآن و همچنین شیخ احمد فرج‌الله شاذلی، قاری ممتاز از جمهوری عربی مصر درباره مراحل مهم زندگی قرآنی شیخ ابوالعینین شعیشع انجام داده است. مشروح این گفت‌وگو در ادامه از نظر خوانندگان می‌گذرد:

ایکنا ـ سبک مرحوم ابوالعینین شعیشع چه ویژگی‌هایی دارد که تلاوت وی را متمایز کرده است؟

مهدی دغاغله: او یکی از قاریان بزرگ مصر است و در تاریخ تلاوت مصر از نسل اول و دوم صاحب نقش و تأثیر است. از ویژگی‌های او این است که صوت ملکوتی زیبایی داشت که تقلید از آن دشوار و این ویژگی مختص اوست، همچنین شیوه تلاوت وی مختص خود او و بسیار دشوار بود؛ و همچنین بسیار متعهد به تصویر کشیدن معانی بود به شکلی که با حس فزاینده خود را بر شنونده تأثیر می‌گذاشت.

ایکنا ـ چرا شیخ شعیشع را «پادشاه مقام صبا» می‌نامیدند؟

شاذلی: شیخ ابوالعینین بسیار بااستعداد بود و بر تمام مقام‌ها تسلط داشت اما در مقام صبا به دلیل لطافت و اندوه نهفته در آن، بسیار تلاوت می‌کرد.

ایکنا ـ میزان تأثیر قاریان ایرانی از سبک مرحوم شعیشع تا چه اندازه است؟

دغاغله: در نظر قاریان ایرانی، شیخ ابوالعینین شعیشع یک اسطوره است. من از کودکی از او تقلید می‌کردم و آرزو داشتم تصویر او را داشته باشم تا اینکه در دهه هشتاد به این آرزوی خود رسیدم و انتظار نداشتم که او را ببینم، اما خدا را شکر که به مصر سفر و شیخ شعیشع را در منزلش زیارت کردم. شیخ شعیشع به دلیل ویژگی‌هایی ممتاز خود طرفداران زیادی در ایران دارد.

ایکنا ـ‌ شیخ در برخورد با اطرافیانش چه ویژگی‌هایی داشت؟

دغاغله: او به خوش‌اخلاقی معروف بود، از او خاطره‌ای شنیدم که می‌گفت وقتی جوان بودم، قرآن می‌خواندم و آرزو داشتم شیخ محمد رفعت را که خدایش بیامرزد از نزدیک ببینم تا اینکه این آرزو محقق شد و با یکی از نزدیکانم به قاهره رفتم و او را از نزدیک دیدم، وقتی تلاوتش به پایان رسید، مرا به نزد او برد و گفت این جوان نامش شعیشع است و به شیوه شما تلاوت می‌کند و دوست داشت تا شما را زیارت کند.

استاد شعیشع می‌گفت شیخ رفعت من را در آغوش گرفت و گفت ماشاءالله تو ابوالعینین هستی؟ خیلی وقت بود که می‌خواستم از نزدیک تو را ببینم. شیخ می‌گفت، این کلام شیخ رفعت من را شگفت‌زده کرد و تأثیر بسیار زیادی در پیشرفت من و اینکه «ابوالعینین شعیشع» شوم، داشت، بعدها دریافتم که استاد رفعت اصلاً من را نمی‌شناخته اما برای تشویق من چنین حرفی زده بود.

ایکنا ـ آیا بیماری بر حنجره و صوت شیخ شعیشع تأثیر گذاشته بود؟

شاذلی: استاد ابوالعینین صدای اصیلی داشت و همان‌طور که در علوم موسیقی می‌گویند، صدا هر 10 سال تغییر می‌کند و شکل دیگری به خود می‌گیرد، صوت شیخ ابوالعینین نیز این‌گونه بود و شیخ دریافت که صدای او شکل دیگری به خود گرفته اما او به دلیل استعدادی که داشت تا زمان درگذشت خود به تلاوت قرآن ادامه داد.

ایکنا ـ چرا صدای ابوالعینین شعیشع را صوت فلزی می‌نامند؟

شاذلی: چون صدایی اصیل و بسیار قدرتمند چون آهن داشت، صدایی که بر فراز ابرها و بی‌مانند بود، این صوت اصیل با طنین بی‌نظیرش همیشه باقی خواهد ماند.

ایکنا ـ برخی معتقدند استاد شعیشع به اقتضای تجربه خود برای مقابله با انحطاط هنر تلاوت قرآن در مصر تلاش کرد، آیا چنین بود؟

دغاغله: ابتدا اجازه دهید به آنچه استاد دغاغله در مورد صدای مستحکم و آهنین گفت، من نیز توضیحی اضافه کنم. برخی صوت‌ها را صداهای چوبین، نامیده‌اند و صداهایی هست که صوت مسین نامیده می‌شود و در این میان برخی صوت‌ها نیز صدای آهنین نام دارند به این معنا که این صدا همانند طلا از میان سنگ معدن استخراج می‌شود و فلز در اینجا معنای دیگری نیز دارد یعنی صدایی که طنین و بازتاب دارد.

اگر ضربه‌ای به یک قطعه چوبی یا مسی زده شود، مشاهده می‌شود که صدای حاصل از این ضربه در قطعه مسی طنین و پژواک قوی‌تری دارد و از این‌رو هر صوتی که طنین و پژواک قوی‌تری داشته باشد، صدای فلزی خوانده می‌شود.

شیخ همچنین با جریانی از تلاوت‌های جدید مقابله می‌کرد که اغلب خالی از احساس است. من همه را متهم نمی‌کنم اما او معتقد بود که جریان تلاوت اصیل دچار انحطاط شده و جوانان به مسیری نادرست می‌روند؛ و از این رو جوانان را تشویق می‌کرد تا به شیوه اصیل و تلاوت صحیح پایبند باشند.

ایکنا ـ از مهم‌ترین خاطراتی که در جریان بدرقه و همراهی با استاد شعیشع در مصر و ایران رخ داد، برای ما بگویید.

دغاغله: سفر و زيارت استاد ابوالعينين شعيشع رحمةالله علیه همه خاطره بود و خاطرات زيبايی از آن باقی مانده است، ولی مهم‌ترین چیز ادب او بود و من هرگاه او را یاد می‌کنم، از آن لذت می‌برم. او بین کوچک و بزرگ فرقی نمی‌گذاشت، با هرکس که ملاقات می‌کرد انگار او را برای سال‌ها می‌شناخت و با گرمی از او استقبال می‌کرد و به یاد دارم هنگامی‌که به دیدار او رفتم تصاویر زیادی از او بر روی دیوار بود، همان‌طور که استاد شاذلی یادآوری کرد او نزد پادشاهان و رؤسای جمهور زیادی قرآن تلاوت کرده بود، به‌ویژه اینکه از قاریان مخصوص دربار در زمان ملک فاروق بود؛ و من تصاویری را دیدم که وی در آنها برای پادشاهان قرآن می‌خواند و تصویر دیگری نیز از او بود که در محضر آیت‌الله العظمی سیدعلی خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب اسلامی بود. او به من گفت ایشان با بقیه سران فرق دارد، از او پرسیدم که در چه چیزی متفاوت بودند، گفت در تواضع، او بر روی زمین می‌نشست و ساعات طولانی را صرف گوش دادن به قرآن می‌کرد.

ایکنا ـ تقلید قاریان نسل جدید از سبک تلاوت شیخ شعیشع را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

شاذلی: آنها تلاش می‌کنند که تقلید کنند ولی فقط تلاش می‌کنند، دلیل آن‌ هم این است که استاد ابوالعینین کم‌نظیر و تقلید از او مشکل است، ولی قاریان جوان از آن استفاده می‌کنند و اگر بپرسد چگونه؟ این استفاده تنها به طریقه تلمیح و تأثیر صورت گرفته است، چرا که تقلید از شیخ ابوالعینین ناممکن است. او استعداد و قوت بسیاری داشت و هر صدا دارای نقش و اثر خاصی است که تقلید از آن ممکن نیست و در صدای شیخ ابوالعینین اثر و نقشی همانند اثر انگشت وجود دارد از اینرو ما می‌توانیم از آن تأثیر بگیریم و در حال حاضر نمی‌توانیم از او تقلید کنیم.

ایکنا ـ مهم‌ترین ویژگی‌های تلاوت استاد شعیشع چیست؟

دغاغله: برای تکمیل آنچه استاد احمد فرج‌الله شاذلی گفت باید بگویم، تقلید از ابوالعینین شعیشع در آهنگ و لحن دشوار است اما درباره صدا، اصالت آن و رسایی آن این صدا بی‌نظیر است و به نظر من دیگر تکرار نمی‌شود. من وقتی شیخ شعیشع را در شهر خودمان اهواز در جنوب ایران ملاقات کردم، برادرم که می‌تواند از قاریان مختلف و به ویژه شیخ ابوالعینین شعیشع تقلید کند ـ اگرچه تنها در برخی از تلاش‌های خود به منظور تقلید از شیخ موفق است ـ هنگامی که شیخ نشست به برادرم اشاره کردم که آیه شریفه «وَنَخِيلٌ صِنْوَانٌ وَغَيْرُ صِنْوَانٍ يُسْقَىٰ بِمَاءٍ وَاحِدٍ»(آیه 4 سوره رعد) را تلاوت کن و شیخ شگفت زده شد و گفت برای نخستین بار کسی را می‌بینم که می‌تواند از من تقلید کند، چرا که تقلید از من کاری دشوار است و شیخ خود نیز به این معترف بود.

حقیقت این است که هرگاه از این شخصیت عظیم سخن می‌گوییم، نمی‌توانیم حق مطلب را به جای آوریم و من کلماتی نمی‌یابم که بتواند استاد شعیشع را توصیف کند.

شیخ شعیشع ویژگی دیگری دارد و آن اینکه در روایت‌های مختلف قرائت نمی‌کرد، یا بهتر است بگویم فقط از او تلاوت به روایت «حفص از عاصم» را دیده‌ایم، بر خلاف بسیاری از قاریان که روایت‌های «ورش از نافع» یا حمزه و دیگران را نیز می‌خوانند، اما شیخ به قرائت «حفص از عاصم» ملتزم بود.

ایکنا ـ شیخ ابوالعینین تحت تأثیر استاد رفعت بود و ارتباط صمیمانه‌ای با هم داشتند، راز این رابطه چیست؟

 دغاغله: چه کسانی تحت تأثیر محمد رفعت نبودند؟ منظور اینکه همه قاریان تحت تأثیر استاد عبدالباسط عبدالصمد و استاد منشاوی بودند و همه اساتید بزرگ نیز تحت تأثیر شیخ محمد رفعت بودند، اما برخی از خصوصیات که استاد شعیشع با شیخ رفعت در آن مشترک هستند، سبب شده است که ارتباط میان آن دو از تقلید فراتر باشد به شکلی که می‌توان گفت شیخ شعیشع راه استاد محمد رفعت را ادامه می‌داد.

ایکنا ـ خاطره‌ای از شیخ ابوالعینین شعیشع در ذهن دارید؟

شاذلی: من زیاد با وی هم‌نشین بودم و به خانه‌اش می‌رفتم. از او خاطره‌ای درباره عراق و تشییع‌ جنازه ملکه علیا (آخرین ملکه عراق و همسر ملک فیصل ثانی) در سال‌های دهه پنجاه میلادی تقریباً در حوالی سال 1959 میلادی شنیدم. به او گفته شده بود که شیخ مصطفی اسماعیل را برای ما بیاور، از این رو وی با شیخ مصطفی اسماعیل تماس گرفته بود و اما او را نیافته بود، لذا با استاد عبدالفتاح الشعشاعی تماس گرفت و با هم به بغداد رفتند.

هنگامی که به آنجا رسیدند، از آنها پرسیدند پس شیخ مصطفی اسماعیل کجاست؟ عبدالفتاح خشمگین شد و به او گفت: «اگر از تو خواسته بودند که استاد مصطفی اسماعیل را بیاوری چرا مرا دعوت کردی و به بغداد آوردی؟» شیخ شعیشع در پاسخ گفته بود که با استاد مصطفی اسماعیل تماس گرفته و او را نیافته است. شیخ عبدالفتاح تصمیم به بازگشت به مصر گرفت، استاد ابوالعینین به او گفته بود تا فردا صبر کن، انشاءالله این مشکل حل می‌شود و فردای آن روز که شیخ عبدالفتاح قصد بازگشت را داشت، استاد شعیشع او را از این تصمیم منصرف کرد و سپس به مجلس عزا رفتند و مراسم را برگزار کردند، گویا هیچ اتفاقی نیافته است. شیخ ابوالعینین شعیشع در این مراسم با وجود سن کم در کنار استاد عبدالفتاح به تلاوت قرآن پرداخته بود.

اجرا: جواد پارسامهر

ترجمه: سعید عدالت‌جو