آیا تعبیر «اَصلَحَکَ الله» به معنای تحقیر معصومین است؟

به گزارش ایکنا، مصطفی قناعتگر، پژوهشگر مطالعات حدیثی یادداشتی درباره تعبیر «اَصلَحَکَ الله» در متون روایی نوشته است که متن آن را در ادامه می‌خوانید؛

از همان آغاز مطالعات حدیثی‌ام، ترکیب «اَصلَحَکَ الله» برایم پرسش بود؛ اما تقدیر اجازه بررسی نمی‌داد تا اینکه به تازگی و به مناسبتی در معنای این اصطلاح جست‌وجویی کردم. اینکه راوی به امام می‌گوید «اصلحک الله»، حاکی از چیست؟ آیا معرفت و شناخت او نسبت به امام قدری پایین است که در ایشان نقص و فسادی می‌بیند و با این دعا که «خدا تو را به صلاح برساند/ خدا اصلاحت کند» این باور خود را نشان می‌دهد؟

اگر لغوی و واژه‌شناسانه نظر کنیم، شاید برداشت پیش‌گفته را تایید کنیم. در دروس سطح عالی حوزه، دو تن از اساتید همین برداشت را داشته‌اند. من نیز در درس یکی از اساتید درس خارج فقه بودم که ایشان نیز چنین گفت. مجلسی اول این واژه را خطاب به امام بی‌ادبانه دانسته (روضة المتقين، ج‏10، ص: 43). مجلسی دوم نیز به عنوان یک احتمال، این برداشت را مطرح می‌کند (مرآة العقول، ج‏9، ص: 374).

آنچه به آن رسیده‌ام این است که ترکیب «اصلحک الله»، یک اصطلاح است و باید معنای اصطلاحی آن را لحاظ کرد؛ معنایی که ارتباطی با سطح معرفت راوی به امام(ع) ندارد. کاربست این اصطلاح در منابع شیعه به فراوانی و خطاب اصحاب به امامان است (برای نمونه 99 بار در الکافی). در منابع اهل سنت اما پربسامدتر از منابع شیعی است و خطاب به دیگران است.

استقراء و مرور یک به یک گزاره‌های منابع فریقین (تا حد فراوان که اطمینان حاصل شد) نشان می‌دهد این اصطلاح در اکثریت قریب به اتفاق کاربست‌هایش این دو ویژگی را دارد: به هنگام پرسش یا مشورت گرفتن گوینده از امام/ مخاطب، به کار می‌رفته؛ گونه‌ای احترامِ گوینده به امام/مخاطب، و عرض ادب او را نشان می‌دهد.

اگر بخواهیم ترجمه‌ای بلاغی و معادلِ معناییِ فارسی در محاورات امروزی برای اصلحک الله بیان کنیم، شاید بتوان «ببخشید» یا «عذر می‌خواهم» را بیان کرد وقتی نزد شخص محترمی هستیم و می‌خواهیم باب گفت‌وگو را باز کنیم یا گفت‌وگو را ادامه دهیم و از وی پرسش، مشورت یا درخواستی داشته باشیم (عذر می‌خواهم؛ نظر شما در این موضوع چیست؟/ ببخشید که وقتتان را می گیرم؛ اگر ممکن است مطلبی را که اینک فرمودید بیشتر توضیح دهید). برای نمونه به این نوع پرسش راوی از امام بنگرید که حالت یادشده را نمایان کرده: فَقُلْتُ لَهُ أَصْلَحَكَ‏ اللَّهُ‏ -اسْتِحْيَاءً مِنْ كَثْرَةِ مَا سَأَلْتُه- ... (الكافي؛ ج‏5 ؛ ص174).

بر اساس بررسی موارد فراوان از کاربست این اصطلاح اجتماعی، علاوه بر وجود آن دو ویژگی بالا، در اکثر موارد احترام گذاشتن گوینده به مخاطبش به هدف نصیحت و اشکال گرفتن نیست. دقت شود که این اصطلاح همیشه (قریب به اتفاق) نوعی ادب و احترام را به همراه دارد؛ حال در ضمن این احترام‌گذاری گاهی اشکال و نقدی هم به مخاطب دارد (در موارد بسیار معدود مانند محمد بن منکدر غیر امامی در الكافي ج‏5 ص 73) و گاهی (اکثر موارد) چنین نیست. گاهی گوینده‌ی عبارت «اصلحک الله» به امام، از روایانی است که مقام والای وجودی امام را درک می‌کند (مانند مفضل بن عمر در الكافي ج‏1 ص227) و گاهی افراد معمولی اینگونه امام را خطاب می‌کنند.

در مجموع عبارت «اصلحک الله» که در تراث حدیثی شیعی از سوی اصحاب به امامان گفته می‌شده، یک تعارف روزمره به هنگام پرسش یا مشورت متواضعانه است (عذرخواهم پرسشی داشتم ...) و از نوع نگاه امام‌شناسانه‌ی راوی پرده بر نمی‌دارد. مجلسی دوم در احتمالی (همان آدرس)، معنای لغوی این عبارت را به گونه‌ای یافته که با معنای اصطلاحی بیان‌شده در این نوشتار منافات ندارد؛ گرچه به زعم من نباید به این اصطلاح، لغوی نگریست.