اسلام در اهمیت به کرامت انسانی پیشگام بوده است
کانون خبرنگاران نبأ ــ شرکت‌کنندگان در هم‌اندیشی علمی قم تأکید کردند که کرامت مفهومی وارداتی از غرب نیست بلکه قبل از دیگر فرهنگ‌ها به طور جامع مورد توجه اسلام بوده است و حتی به همین علت برخی نویسندگان سکولار در غرب گفته‌اند که نباید روی مفهوم کرامت خاص انسان زیاد توقف کرد چرا که از ادیان ابراهیمی به متون حقوق بشر معاصر وارد شده است.
به گزارش کانون خبرنگاران ایکنا، نبأ؛ نشست هم‌اندیشی علمی واکاوی و نقد و بررسی «تلقی کرامت انسان به مثابه قاعده حاکم بر همه فروع فقهی و پیامدهای آن بر مباحث حقوق انسان» در محل دفتر کمیسیون حقوق بشر اسلامی در قم برگزار شد.
در این نشست علمی ابتدا حجت‌الاسلام سیدمحمدعلی ایازی، مدرس حوزه و دانشگاه دیدگاه خود در مورد تلقی کرامت انسان به مثابه قاعده فقهی را تبیین کرد. سپس سایر اساتید حاضر در جلسه به نقد و نظر پیرامون دیدگاه مطرح شده پرداختند.
حجت‌الاسلام محمدحسین مظفری، پژوهشگر حقوق بشر در اسلام، حجت‌الاسلام محمدمهدی کریمی‌نیا، معاون مرکز تخصصی قضای اسلامی حوزه علمیه، حجت‌الاسلام سیدجواد ورعی، مدیر گروه حقوق پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، حجت‌الاسلام کرمی‌نژاد، عضو هیئت علمی دانشگاه؛ آیت‌الله العظمی بروجردی، حجت‌الاسلام عباسعلی براتی، عضو هیئت علمی جامعة المصطفی(ص)؛ حجت‌الاسلام حسین جوان آراسته، مدیر انجمن فقه و حقوق اسلامی حوزه علمیه و حجت‌الاسلام کاملان، عضو هیئت علمی دانشگاه مفید از جمله حاضران در این هم‌اندیشی بودند که هر یک پیرامون دیدگاه تلقی کرامت انسان به عنوان قاعده فقهی نکاتی را بیان یا پرسش‌هایی را در مقام نقد و نظر دیدگاه ارائه شده، مطرح کردند.
در ابتدای این نشست علمی حجت‌الاسلام سیدمحمدعلی ایازی به صورت فشرده دیدگاه خود در مورد تلقی کرامت انسان به مثابه اصل حاکم فقهی را تشریح کرد. وی در مقدمه، مباحثی مفهومی را مورد بحث قرار داد از جمله: مفهوم کرامت و تفاوت آن با اکرمیت از حیث ارتباط با «بودن» انسان و «شدن» انسان یا به عبارت دیگر مرحله هست‌ها و وجودشناسی و مرحله باید‌ها و نبایدها، دامنه معنایی مفاهیم مندرج در قرآن از حیث اینکه ایستا هستند یا در هر زمانی پویایی دارند و در این میان مفهوم کرامت نیز چگونه پویایی خود را حفظ می‌کند.
وی در ادامه به مباحثی چون «کرامت، مفهومی برون‌دینی است یا درون‌دینی یا هر دو و اینکه موارد مصرح در متون دینی از باب تعبد یا ارشادی است و در فهم آن عرف هر دوره اثرگذار است یا خیر»، «پیشینه طرح موضوع کرامت از گذشته تاکنون»، «اهتمام برخی فقها در دوره معاصر به ظرفیت‌های فقهی کرامت و موارد بهره‌برداری از کرامت در فتاوای صادره یا نظرات فقهی استدلالی خود»، «توضیح در مورد سه اصل کلامی عدالت، حاکمیت اراده و کرامت که در فقه نیز اثرگذار هستند و اینکه ترتب آنها باید با اولویت کرامت است»، «توضیح نظریه رقیب در مورد کرامت»، «تبیین محورهای مهم پنجگانه پیامدهای قایل شدن به کرامت به عنوان اصل فقهی(از جمله تأثیر فهمی و تفسیری چه در فهم کتاب یا سنت/ تأثیر در تطبیق قواعد اصول فقهی/ تأثیر در استنباط فقهی در قبال مصادیق مختلفی که در حوزه کرامت انسان محل بحث و چالش است/ تأثیر در پاسخ‌دهی به شبهات و اشکالات مطرح متوجه تفسیر و فقه/ نحوه مواجهه با موضوعات مختلف حقوق زن به طور خاص به عنوان موضوعی که امروزه با پرسش‌های متعدد همراه است)»، «شرح چگونگی اثبات اصل بودن فقهی کرامت اعم از دلائل عقلی و ادله درون دینی مانند متن آیه 70 سوره اسرا که خبر از ذاتیت کرامت برای همه انسان‌ها می‌دهد نه یک استعداد و نظرات علما در این خصوص به ویژه مرحوم علامه طباطبایی»، «چگونگی شکل‌گیری قواعد فقهی در گذر تاریخ از صدر اسلام تاکنون»، «فرق بین اصل و قاعده در فقه و اصول و بیان آیه 70 سوره اسرا در مقام امتنان»، «بیان کرامت در قرآن به عنوان یک امر حقیقی نه اعتباری» پرداخت.
پس از طرح دیدگاه حجت‌الاسلام ایازی، نقد و نظرهای سایر اساتید انجام پذیرفت. اشاره به اینکه ابتدا باید به صورت دقیق بحث کرامت در مقام ثبوت تببین شود سپس ادله درون دینی در مقام اثبات مورد استناد قرار گیرد، چگونگی جمع بین آیه 70 سوره اسرا و برخی آیات دیگر قرآن که تنزل مقام انسانی یا صفات منفی انسان را به صریح‌ترین وجه بیان کرده‌اند، اشاره به ظرافت فنی که مرحوم شهید مطهری در بحث عدالت مطرح کرده که در سلسله علل قرار می‌گیرد، لزوم تحکیم اینکه کرامت اصل عقلی یا عقلایی بما هم عقلای عالم است و اینکه این امر در مباحث بعدی مربوط به تبیین نظریه مورد بحث بسیار مهم است، لزوم طرح بحث جدی در مورد مفهوم کرامت قبل از فرایند اثبات آن به عنوان اصل یا قاعده فقهی، اشاره به اینکه در میان فقهای متقدم مرحوم شهید ثانی در شرح لمعه در بحث وقف بر کفار چگونه به کرامت استناد جسته است.
همچنین در این نشست شرکت‌کنندگان تاکید کردند که کرامت مفهومی وارداتی از غرب نیست بلکه قبل از دیگر فرهنگ‌ها به طور جامع مورد توجه اسلام واقع شده است و حتی به همین علت برخی نویسندگان سکولار در غرب گفته‌اند که نباید روی مفهوم کرامت خاص انسان زیاد توقف کرد چرا که از ادیان ابراهیمی به متون حقوق بشر معاصر وارد شده است حال آنکه در سایر ادیان و فرهنگ‌ها چنین نیست.
در این جلسه بیان شد که حتی اگر اصل بودن کرامت انسان در فقه پذیرفته شود؛ اینگونه نیست که چالش‌های مختلف فراروی اندیشه اسلامی و برخی تفاسیر معاصر جهانی حقوق بشر رفع شود چرا که به هر حال درون اندیشه توحیدی همین کرامت ذاتی نیز با کرامت ارزشی ارتباط دارد و پیامدهایی را ایجاد می‌کند. شرکت‌کنندگان اشاره داشتند که در غرب یک نظریه منسجم برای نظام حقوقی مطرح نشده است بلکه چندین نظریه وجود دارد از جمله نظریه کلسن که قائل به یک بنیاد اساسی است و سپس کل نظام حقوقی بر آن بنا می‌شود، نظریه‌ای دیگر مبنا را حقوق طبیعی قرار می‌دهد و بر اساس آن نظام حقوقی را ساماندهی می‌کند، نظریه دیگر بر واقعیات اجتماعی تاکید دارد، در نظریه هارت سخن از یکسری قواعد شناسا و اصول راهنما به میان می‌آید که در شکل‌گیری نظام حقوقی جایگاه خاص خود را دارند.
در ادامه این نشست برخی از اساتید در خصوص امکان سنجی تفاوت مبنای بخش عبادات و بخش معاملات فقه مطالبی را بیان کردند.همچنین به این دیدگاه اشاره شد که کرامت تکوینی آیا همان کرامت ذاتی است یا با آن متفاوت است و پیامدهای آن چیست.
در بخش پایانی جلسه، مجددا حجت‌الاسلام ایازی به پرسش‌ها و نقدهای مطرح شده پاسخ داد و تأکید کرد که دیدگاه وی پس از چند سال تحقیق و برگزاری دو جلسه نقد و نظر از جمله در پژوهشکده فقه پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی قرار است طی ماه‌های آتی به صورت کتاب منتشر شود که امید است قدمی در ارتقای پژوهش‌های صورت گرفته در این زمینه در محافل دینی باشد و به باروی مطالعات حقوق بشر در اسلام نیز کمک کند.
گفتنی است، نشست هم‌اندیشی علمی واکاوی و نقد و بررسی «تلقی کرامت انسان به مثابه قاعده حاکم بر همه فروع فقهی و پیامدهای آن بر مباحث حقوق انسان» پنج‌شنبه، 16 آبان‌ماه در محل دفتر کمیسیون حقوق بشر اسلامی در قم برگزار شد.
محمدجواد صفری
