تمرکز اموال وقفی در جهان بر خدمات آموزشی و بهداشتی/ دلایل کاهش وقف

به گزارش ایکنا؛ وقف به معنی حبس و منع است و در اصطلاح به عقدی گفته می‌شود که نتیجه آن، ایستایی اصل و رهایی منافع آن است. وقف از مسائلی شمرده می‌شود که مستقیماً با جوامع بشری در ارتباط است و پیش از اسلام نیز در میان همه ادیان غرب و شرق رواج داشت. مثلاً اداره امور معابد، صومعه‌ها، آتشکده‌ها، کاهنان و موبدان از منافع وقف انجام می‌شد. در ایران پیش از اسلام نیز وقف وجود داشت و اقوام آریایی به‌ خصوص ایرانیان موقوفات و نذورات بسیاری برای اداره امور معابد خود داشتند.

جايگاه وقف در اسلام

وقف در اسلام، موضوعی اعتقادی است و جایگاه اداری و اجرایی ندارد؛ زیرا موضوعی کاملاً اعتقادی است و با عقاید افراد در ارتباط است و پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) بر این موضوع تأکید بسیاری کرده‌اند. همچنین در قرآن کریم نیز آیاتی هست که بر اهمیت وقف تأکید کرده است. مانند: «وَمَا تُنفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنتُمْ لَا تُظْلَمُونَ» (و هر مالى را كه انفاق كنيد (پاداش آن‏) به طور كامل به شما داده خواهد شد و ستمى بر شما نخواهد رفت‏) (بقره/272) یا «لَن تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّىٰ تُنفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ» (هرگز به نيكوكارى نخواهيد رسيد تا از آنچه دوست داريد انفاق كنيد) (آل عمران/92).

زمینه‌های استفاده از وقف

«سیدمراد سلامه»، مدرس، خطیب و امام جماعت در وزارت اوقاف مصر، در بخشی از مقاله‌ خود با عنوان «جایگاه وقف در اسلام؛ اهداف و زمینه‌ها» به موارد کاربرد وقف پرداخته است. وقف در جنبه‌های مختلفی به کار گرفته می‌شود که از جمله آنها می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

1 ــ استفاده از وقف به منظور حفظ دین؛ این مسئله شامل وقف اسلحه، قرآن، کتاب، مساجد، زاویه (مکان‌های آموزش دینی)، انجمن‌های دینی، مدارس و آموزشگاه‌ها می‌شود.

2 ــ استفاده از وقف به منظور حفظ آبرو و نسل: از طریق اوقاف می‌توان امکان ازدواج را برای جوانان مهیا و وسایل مورد نیاز ازدواج آنها را فراهم کرد و مخارج مجلس عروسی آن‌ها را نیز تأمین کرد.

3 ــ  کمک به فقرا و نیازمندان: وقف زمین، آب و اموال برای تأمین مایحتاج نیازمندان و کمک به فقرا یکی دیگر از موارد استفاده وقف است.

4 ــ استفاده از وقف در امور آموزش: استفاده از اموال وقف برای آموزش و در خدمت به علما و دانش‌آموزان.

5 ــ استفاده از وقف در مسائل بهداشتی: از اموال وقف و اوقاف می‌توان در ساخت و تجهیز بیمارستان‌ها و درمانگاه‌ها استفاده کرد.

6 ــ استفاده از وقف برای کمک به حیوانات: به منظور کمک به حیوانات مثلا غذا دادن به حیوانات گرسنه و نجات آنها از مرگ و گرسنگی می‌توان از اموال وقفی استفاده کرد.

دلایل کاهش وقف

با وجود اهمیت وقف و نقش بارز آن در شکوفایی تمدن اسلامی در جهان معاصر در کشورهای اسلامی شاهد روند رو به کاهش این موضوع هستیم. پایگاه اطلاع‌رسانی الالوکة در مقاله‌ای با عنوان «وقف در جهان اسلام» به بررسی مهم‌ترین دلایل این مسئله پرداخته است:

1- دخالت دولت: این موضوع را از چند جنبه می‌توان بررسی کرد:

الف) تسلط دولت بر اموال وقفی

ب) مدیریت دولتی وقف

ج) قرار دادن مالیات و هزینه برای امور وقفی در بعضی از کشورها

2- قوانین وقف: در بعضی از کشورها تعدادی قوانین برای وقف اعمال شده که بیشتر آنها با طبیعت وقف به عنوان یک عمل مردمی مخالفت دارد و دست دولت را در مسئله وقف بیشتر باز می‌کند و اوقاف جدید را برای مسلمانان دشوار می‌کند. البته در بعضی از کشورهای اسلامی نیز قوانین خاصی برای وقف وجود ندارد.

3- کاهش اقبال عمومی به وقف: یک بررسی کلی نشان می‌دهد که بیشتر وقفیات کنونی مربوط به گذشتگان ماست؛ یعنی اوقافی است که نسل‌های گذشته انجام داده‌اند. اما در روزگار معاصر به دلیل دخالت بعضی از دولت‌ها و وضع قوانین مربوط به وقف، استقبال مردم از این موضوع کم شده و بسیاری از مردم این موضوع را وظیفه دولت می‌دانند در حالی که اصلاً و ذاتاً موقف، یک فعالیت مردمی است.

4 ــ سود کم امور وقفی: این مسئله نتیجه دخالت دولت‌ها است که ناتوانی‌اش را در اداره شرکت‌های بخش عمومی ثابت کرده است با این وجود همچنان پروژه‌های وقفی بسیار بزرگ توسط دولت انجام می‌شود.

5 ــ از بین رفتن برخی از اموال وقفی: در بعضی از کشورها برخی از کارمندان با خیانت نسبت به اموال وقفی، موجب از بین رفتن این اموال می‌شوند. علاوه بر این نبود یک لیست دقیق از اموال وقفی در بعضی دیگر از کشورها، موجب می‌شود که این اموال به مرور زمان از بین بروند. 

6 ــ عدم شفافیت: انتشار اطلاعات درباره مدیریت مالی اموال وقفی و تصرف در درآمدهای موجود، موجب کم شدن تمایل مردم به وقف می‌شود و این مسئله مدیریت وقف و اموال وقفی از سوی مردم را کم می‌کند.

7 ــ آگاهی اندک مسلمانان نسبت به اهمیت وقف و میزان نیاز به آن: مسلمانان در دنیای معاصر اطلاعات چندانی نسبت به وقف و فواید و اهمیت آن ندارند. این در حالی است که مبلغان و علمای دین باید این مهم را برعهده بگیرند یا از طریق رسانه‌های مختلف مانند روزنامه، رادیو، تلویزیون و اینترنت به مردم در این زمینه اطلاع‌رسانی شود.

8 ــ شکاف بین وقف و جمعیت‌ها و مؤسسات خیریه: معروف است که وقف در اصل برای حمایت مؤسسات آموزشی، بهداشتی و اجتماعی به وجود آمده است. اما از ابتدای قرن 20 تا نیمه آن از زمانی که دولت‌ها اداره اوقاف را برعهده گرفتند، ارتباط بین وقف و این مؤسسات کم شد. این در حالی است که اهمیت وقف در این است که به اهداف مؤسسات ملی کمک کند و ارتباط مستقیمی با شهروندان داشته باشد. اخیراً در برخی از کشورها تلاش‌هایی در جهت تقویت وقف و احیای آن انجام شده که مهم‌ترین آنها بدین شرح هستند:

1 ــ تأسیس صندوق‌های وقفی در بعضی از کشورها مانند کویت و قطر.

2 ــ تجربه سهام‌های وقفی به منزله ابزاری برای جمع‌آوری اموال برای اوقاف جدید در بعضی از کشورها همچون عمان، قطر، کویت و امارات.

3 ــ تأسیس برخی مؤسسات خیریه شخصی ومؤسسات دیگری که بر پایه وقفیات خیرین اداره می‌شود. مثل مؤسسه «الشیخ زاید بن سلطان» در امارات و مؤسسه «عبدالحمید شومان» در اردن و مؤسسه خیریه «إقرأ» که مجموعه «دله البرکه» آن را در «جده» عربستان تأسیس کرده است.

4 ــ تأسیس هیئت بین‌المللی اوقاف در بانک توسعه اسلامی در شعبه جده.

5 ــ تأسیس دبیرکلی اوقاف در کویت.

یکی از مو‌فق‌ترین بنیادهای خیریه معاصر در آمریکا بنیاد «مک آرتور» است؛ در آمریکا بنیادهای خیریه و عام‌المنفعه به جای کمک کردن مستقیم به فقرا و مستمندان در طرح‌های مربوط به ریشه کن کردن فقر و محرومیت سرمایه‌گذاری می‌کنند.

گزارش از سعیده بیرجندی