شکوهمندی، عواطف و احساسات؛ دو بال پرفروغ ادبیات اهل بیت(ع)

آستان ارادت به ساحت اباعبدالله(ع) آستانی گسترده به برکت نامی سید شهیدان عالم است که پیر و جوان، مرد و زن، فقیر و غنی، نامی و بی نام و...‌ نمی‌شناسد. در پهنای نورانی آن، هرکس به نوعی داوطلب ابراز ارادت به خاندان آل الله(ع) و اعظم مصیبت‌های دو عالم است. در این سفره سراسر نور «شعر، مدح، نوحه، روضه، مرثیه، سخن و ..» به واسطه حرمت قلم و عشقی که صاحب قلم بر امام حسین(ع) در دل دارد، از اهمیت بسزایی برخوردار است.

حال آنکه شاعران بزرگی در طول تاریخ، برای نوشاندن جرعه‌هایی مختصر از صحنه‌های عرفانی حماسه حسینی گفته‌اند و نوشته‌اند و این اشعار و مرثیه‌ها به نازِ نفس‌های گرمی که دل در گروی محبت اهل بیت(ع) و نوکری ارباب تشنه لب دو گیتی دوخته‌اند، برای من، برای تو و برای ما خوانده شده‌اند و عزای اشرف مخلوقات دو عالم را با اشک معرفت بر پهنه چهره عاشقان حسین(ع) شسته‌اند.

باری، شیعه امیرالمؤمنین علی(ع) برای اشک بر صاحب بالاترین مرتبه از «نفس مطمئنه» جایگاه رفیعی قائل است و در طول دوران‌های تاریک تا رسیدن به درگاه نورانی اباعبدالله(ع) این وظیفه سنگین (اشک بر مصیبت ثارالله(ع)) را به دست صاحبان سخن سپرده است. 

روزهای پایانی ماه صفر و عزاداری برای مصیبت‌های همیشه زنده اهل بیت(ع) فرصت مغتنمی برای پرداختن به «ادب و آداب مدح، شعر و مداحی برای اباعبدالله(ع)» است. با این انگیزه و وسواس فراوان برای میزبانی سخن از اهل معنا و به عبارتی پیرغلامی خاندانش، به گفت‌وگو با علی انسانی، یکی از اساتید پیشکسوت شعر و مداحی اهل بیت(ع) پرداخته‌ایم که مشروح آن را در ذیل مطالعه و مشاهده می‌کنید.

ایکنا ـ‌ لطفا بفرمائید کار مداحی و نوحه‌سرایی را از چه زمان آغاز کردید و از چند سالگی وارد این عرصه شدید. 

بنده 13 ساله بودم که هر روز در مدرسه صادقیه تعلمیات اسلامی که مرحوم شیخ عباسعلی اسلامی آن را ایجاد کرده بود، دو آیه از قرآن کریم را تلاوت می‌کردم. یک سال و در روز ولادت امیرالمؤمنین(ع) فردی شعری با این مطلع که «شاهنشهی که خلقت آدم برای اوست» به من داد تا بخوانم که بنده نیز آن را خوانده و از همان زمان احساس کردم که می‌توانم برای اهل‌بیت(ع) بخوانم و نوحه‌سرایی کنم. 

بعد از ترک تحصیل نیز مدتی با لباس مداح اهل بیت(ع) مداحی کردم تا اینکه سیدالشهدا(ع) مسیر ما را تغییر داد و به صورت جدی وارد وادی شعر و مداحی شدم. بنده از 17 سالگی تا به امروز برای اهل بیت(ع) می‌خوانم و مداحی می‌کنم. البته بنده از همان ابتدا کاسب بودم و دوست نداشتم برای مداحی مزدی بگیرم. امروز نیز در خیابان ایران برنج‌فروشی دارم. بنده تا سال 78 در بازار تهران بودم و حجره فرش‌فروشی داشتم که آن زمان این حجره را به پسرم سپردم و خود برای کاسبی در خیابان ایران، مغازه برنج‌فروشی راه‌اندازی کردم.

بنده در دوران زندگی خود، استاد عینی نداشتم و هرکسی در مقابل من یک بار می‌خواند، از او می‌آموختم. از همین آموخته‌ها استفاده کرده و مطالبی که مثبت بود را بکار می‌بستم و از مضامین منفی دوری می‌کردم. برای توفیق در این مسیر باید از درون و بیرون موفق بود. در حوزه بیرونی باید با مطالعات متون شعرا و همنشینی و زانو زدن مقابل اساتید ادبیات به توفیق دست پیدا کرد و از درون نیز ارتباط و عرض ادبی به امام حسین(ع) داشته باشیم و دلمان بخواهد ما را جزء دوستان خود محسوب کنند. این دو مسئله، دو بال به سوی اقبال است.

ایکنا ـ ادب و آداب روضه‌خوانی در نگاه شما چیست؟ 

در رابطه با ادب مداحی باید اشاره کرد که ادب فقط به محدوده شعر آئینی و مراثی آئینی محدود نمی‌شود. ادب گستره بسیار وسیعی دارد که باید در همه امور لحاظ شود. به یاد دارم که در کودکی از بزرگان می‌شنیدیم که فرق مابین بنی‌آدم و حیوان، ادب است. اگر ادب نباشد، آداب نیز لحاظ نمی‌شود و مردود است. به ویژه در راستای اهل بیت(ع)، آن بزرگواران دارای بالاترین مراحل ادب و ادبیات بودند. حتی حضرت زینب(س) و حضرت سکینه(س) انجمن ادبی داشتند که همه ادبا، شعرا، فصحا و بلغا در آنجا حضور داشتند و تتلمذ می‌کردند و حضرات تلامذه بسیار داشتند و در ادبیات این‌ها را مطمتع می‌کردند.

اگر ما بخواهیم از این ذوات مقدس حرف برانیم، باید بسیار دقیق شده و ادبیات ما نیز بسیار لحاظ شود تا خدایی ناکرده پای را از حیطه ادب و آداب و حرمت فراتر نگذاریم که متأسفانه این مسئله قدری آسیب‌پذیر شده و اخیراً با کلماتی یا سروده‌هایی روبه‌رو می‌شویم که بزرگان ما نمی‌پذیرند. حتی انتقاداتی بدان دارند و حتی مقام معظم رهبری نیز با کنایه و اشاره و گاهی اوقات با صراحت فرمودند که باید این موارد لحاظ شود و با حرمت در این وادی قدم بگذارید. این ذوات نورانی، نورانی و مافوق بشریت هستند. 

این است که امیدواریم این مسئله سامان بپذیرد و کسانی که در این حیطه وارد می‌شوند، بدیهیات و ابتدائیات کار را ببینند و بسیار مؤدبانه در این وادی قدم بگذارند. البته این موضوع آسیب‌های وارده شده به عرصه مداحی پذیرفته است و علما و مراجع و اهل کسوت نیز بدان اشاره کرده‌اند. بسیاری از کسانی که به عنوان نوآوری به این حیطه وارد شده‌اند، متأسفانه به جای نوآوری مقبول، آسیب‌های زیادی وارد کرده‌اند. باید بدانیم که نه هر نوآوری مقبول است و نه هر سنتی مردود! و هردو باید با مفاهیم ولایی، عرفانی و فاخر رو به رو شود که اگر چنین نباشد، مردود است. متأسفانه بسیاری از کسانی که اهل این وادی بودند، از این مسئله رنجیده خاطر شدند. امیدواریم در این حوزه کسانی که اهل صلاح و سلاح هستند، به میدان آیند و کار را به دست بگیرند تا با این موارد بهتر رو به رو شویم.

ایکنا ـ یکی از اشکالات اشعار این است که در آن‌ها به توحید پرداخته نمی‌شود. برای رفع این مشکلات چه باید کرد؟   

این مسئله نیز یکی از آسیب‌هاست و باید بدان پرداخته شود. حسین(ع) راه تقرب و سفینة‌النجاة است. اگر ما به توحید نپردازیم یا در راستای آن از این ذوات مقدسه حرف به میان نیاوریم، به صورت درست و دقیق در راستای راستان قدم نگذاشته‌ایم. هر عرفانی از این‌ بزرگواران صادر شده و زمانی که امثال بنده به میدان آمده و از توحید و عرفان مطلبی نداریم، برخی فکر می‌کنند که این مسئله از توحید بیگانه شده است که اینطور نیست. امام حسین(ع) شب عاشورا از دشمن مهلت خواسته‌اند که یک شب به بندگی ایشان افزوده شود. حسین(ع) نیز فرزند کسی است که عبدالله بود. این‌ها آمدند که ما را بنده بار بیاورند وبه سوی خدای تبارک و تعالی رهنمود کنند. رنگ و روی توحید و عرفان باید تأله داشته باشد و اگر چنین نباشد، کم و کاستی وجود دارد. 

ایکنا ـ مهمترین آسیب‌های اشعار آئینی چیست؟  

زمانی که به ادبیات آئینی برمی‌خوریم، مشاهده می‌کنیم که از قرن‌ها پیش از زمان سیف فرقانی، کسایی مروزی و خاقانی ابیات و نشانه‌هایی از ولایت به جای مانده است اما این ابیات و اشعار گذرا بوده و فقط اشاره‌ای به موضوع شده است. این مسئله تا اواخر قرن نهم ادامه داشت تا به دوران محتشم کاشانی رسیدیم. محتشم کاشانی شاعری و مداحی را از دربار سلاطین بیرون آورده و در میان جامعه ترویج کرد. 

محتشم که به میدان آمد، یکی از عظمت‌های اشعار او که پانصد سال است کهنه نشده، این بود که به طور جدی وارد این قضیه شد و با آن همه عظمت که به میدان آمد. حتی بسیاری از شعرای مقتدر در برابر او سر تسلیم فرود آوردند، ولی محتشم خود همواره اعتقاد و تواضعی عمیق داشت. محتشم از دربار سلاطین بیرون آمد و یک شعر فصیح، بلیغ و فاخر برای خدا گفت و همین مسئله باعث ماندگاری او شد. اخلاصی که در آن ادب و حیا نباشد، ارزشی ندارد. لذا اگر اشعار محتشم مقبول واقع شد، برای کرشمه‌های شاعرانه و لطایف ادبی بود که مقبول جامعه افتاد و حضرت زهرا(س) نیز مهر قبولی بر آن زد. 

اگر شعر به این صورت مؤدبانه گفته شود، باید جایگاه او را در قاب شعر بدانیم؛ چراکه شعر دور از سخن و فارغ از ترجمه و خالی از نظم است. لذا در ارائه شعر باید شکوهمندی را لحاظ کرد اما هم شکوهمندی و هم عواطف و احساسات باید در ادبیات اهل بیت(ع) جای داشته باشد. هرکدام از این دو که جایشان در ادبیات اهل بیت(ع) خالی باشد، این ادبیات ناقص خواهد شد. البته عواطفی که به ادبیات لطمه نزده و به عاطفه نیز رویکرد داشته باشد. 

لذا امروز مشاهده می‌کنیم که افرادی در این وادی هستند که از شکوهمندی و جلال و ادبیات خالی هستند و ممکن است کار آن‌ها چند صباحی گل کند، اما پس از مدتی به آرشیو فراموشی سپرده می‌شود. بنابراین، شکوهمندی و عواطف و احساسات باید در ادبیات اهل بیت(ع) وجود داشته باشد، وگرنه فراموش خواهد شد. 

ایکنا  ـ‌ به نظر می‌رسد در مجالس عزای حسینی که در روزگار قدیم برگزار می‌شد، حس و حال دیگری وجود داشت؛ آیا با این موضوع موافقید؟ لطفاً نظر خود را در رابطه با علت این موضوع بیان کنید. 

به یاد دارم زمانی که در ایام قدیم، نوحه‌سرایی می‌کردیم و برای مثال نوحه «ای ساقی لب تشنگان، ای جان جانانم، سقای طفلانم» خوانده می‌شد، حال و تضرعی در میان جمعیت ایجاد می‌شد که این حال در مستمع اثر عاطفی می‌گذاشت و در آن نوحه‌ها به آرایه‌های بیگانه بدون عاطفه نیز روی آورده نمی‌شد. در آن زمان عزاداران پیراهن‌ها را در آورده و به دور کمر می‌بستد و با اشک و ناله سینه می‌زدند که به این نوع سینه‌زنی، سینه‌‌زنی‌های تر می‌گفتند. 

زمانی که در نوحه‌خوانی‌ها شور می‌گرفتند، سینه‌زن می‌افتاد و بلافاصله نمی‌نشست که تا دیگران در میدان عزاداری مانور دهند. امیدواریم آسیب‌هایی که به موضوع واردشده، به خوبی اصلاح شود تا جامعه نیز از آن راضی باشد. 

ایکنا ـ لطفا توضیحاتی راجع به کتابی که قصد انتشار آن را دارید، بیان بفرمائید. گویا در این کتاب به دیدارهای خود با مراجع عظام و بیانات ایشان اشاره کرده‌اید. 

بنده تاکنون به محضر مراجع و آیات عظام وحید خراسانی، صافی گلپایگانی، مقام معظم رهبری و سایر مراجع شرفیاب شده و مورد تشویق ایشان قرار گرفته‌ام و در محضر ایشان به نوعی سر به پیش انداخته و عرض کردم که «چگونه سر زخجالت برآورم بر دوست / که خدمتی به سزا برنیامد از دستم» 

مراجع عظام با بزرگواری خاص خود که همواره بزرگ بوده‌اند و بزرگواری داشته‌اند، دست نوازش را به سر بنده کشیده و کلماتی به زبان آورده‌اند که قدردان آن‌ها هستم. همچنین، قرار است تا کتابی به نام «سین جیم (سؤال و جواب)» در رابطه با تجربیات بنده و دیدار با مراجع نوشته شود تا اگر عمری بود، شعرا ما را دعا کرده و راه را ادامه دهند. 

«ما بدان مقصد عالی نتوانیم رسید/ هم مگر لطف شما پیش نهد گامی چند» ما نمی‌توانیم آن چیزی که بزرگان می‌پسندند، باشیم اما امیدواریم اهل بیت(ع) و بزرگان با بزرگواری خاص خود ما را بپذیرند و ما را جزء محبان و دوستان خود محسوب کنند. 

ایکنا ـ برخی مداحان و نوحه‌سرایان برای به گریه انداختن مخاطب خود، گاهی سخنان غیرواقعی ایراد می‌کنند که هیچ سنخیتی با مقاتل و تاریخ ندارد. در این زمینه چه باید کرد؟   

متأسفانه برخی به هر قیمتی می‌خواهند صدای ناله مردم را درآورند اما اگر این مسئله با استناد و با حرمت توأم نبوده و با مقتل همراه نباشد، نه‌تنها مزدی نخواهد داشت، بلکه چوب (تنبیه) هم خواهد داشت. امیدواریم این مسئله سامان بگیرد و بزرگان مشی اصلی را در راستای حقیقت به ما راهنمایی کنند و بتوانیم راه را پیدا کنیم. 

ایکنا ـ بزرگترین کرامات حضرت اباعبدالله(ع) از دیدگاه جنابعالی چیست و چه توصیه‌ای به جامعه مداحی به ویژه نوجوانان و جوانان دارد؟  

امسال می‌گفتند با این وضع اقتصادی با این بیکاری گرانی، از محرم و عزاداری‌ها خبری نخواهد بود اما دیدیم که عظمت عزاداری امسال از هر سال بیشتر بود. کرامت ابی‌عبدالله(ع) این است که 14 قرن است با این همه مصائب و مشکلات هر روز عظمت و نور ایشان در جهان بیشتر می‌شود. یکی از بزرگترین مصائب ابا عبدالله(ع) عدم بیان معارف ایشان در منبرها و اشعار و مجامع و هیئت‌هاست. مراسم عزاداری امام حسین(ع) 14 قرن است که هر سال از سال قبل عظیم‌تر و پرشورتر برگزار می‌شود. خون محبت حضرت اباعبدالله(ع) در رگ جان مردم جاری است و این یکی از عظمت‌های ایشان است و مردم از پدر و مادر بیشتر به ایشان عشق می‌ورزند. 

مداحان باید به درون و برون خود بپردازند و همان‌گونه که اشاره شد، از درون و بیرون توفیق پیدا کنند. امروز نیازمند آن هستیم که مؤسسه‌ یا تشکلی به ساماندهی امور مداحان به ویژه جوانان و نوجوانان بپردازد.  

گفت‌وگو از محسن مسجدجامعی