دعای عرفه؛ نگاه آینده‌پژوهی به جریان زندگی انسان + فیلم
یک کارشناس دینی ضمن تشریح نکته‌هایی که در دعای عرفه وجود دارد و درس‌هایی که انسان باید از آن بیاموزد، گفت: این دعا نقشه راهبردی و چشم‌انداز زندگی انسان است، یعنی نگاه آینده‌پژوهی به جریان زندگی انسان در دعای عرفه رقم می‌خورد.
تربیت و روش‌های تربیتی یکی از راه‌های تکامل انسان و تجلی کمالات خدایی در اوست. از آنجا که باید به آموزه‌های تربیتی از مسیر صحیح دست یافت تا بتوان به درستی و خلوص آن اعتماد پیدا کرد، برای شناخت مبانی، اصول و روش‌های مثبت تربیتی ضروری است به قرآن و سنت مراجعه شود. یکی از منابع مهم سرشار از مضامین تربیتی، ادعیه معصومان(ع) و یکی از این دعاها، دعای عرفه است.
از جمله دعاهاى مشهور نهم ذی‌الحجه، دعاى حضرت سيدالشهدا(ع) است. بشر و بشير پسران غالب اسدى روايت كردهاند كه پسين روز عرفه در عرفات در خدمت آن حضرت بوديم. ایشان با گروهى از اهل بيت و فرزندان و شيعيان با نهايت تذلل و خشوع از خيمه خود بيرون آمدند. سپس، در جانب چپ كوه ايستادند و روى مبارک را به سوى كعبه گردانيدند و دست‌ها را برابر رو برداشتند مانند مسكينى كه طعام طلبد و اين دعا را خواندند.
امام حسین(ع) در دعای عرفه، آموزه‌های تربیتی را به خوبی در قالب دعا بیان فرموده‌اند که می‌توان با تحلیل دقیق و صحیح به آنها دست یافت. این جستار درصدد است مهمترین آموزه‌های تربیتی دعای عرفه را استخراج و تبیین کند و به این نتیجه دست یافته که امام حسین(ع) در دعای عرفه به آموزه‌های تربیتی خاصی شامل مبانی (خداگرایی و کمال‌جویی)، اصول(اصل تداوم و ترویج) و روش‌های تربیتی(یادآوری نعمت‌ها، احسان در برابر اسائه و الگوگیری از داستان‌های قرآن) اشاره کرده است.
حجت‌الاسلام والمسلمین مرتضی وافی، کارشناس دینی درباره تأثیرات معنوی و برکات دعای عرفه امام حسین(ع) به ارائه توضیحاتی برای مخاطبان ایکنا پرداخته است که در ادامه می‌خوانید و می‌بینید.
به ایامی نزدیک می‌شویم که روح دعا و جان عبادت در آن شکل می‌گیرد. ایام معلومات، دهه اول ماه ذی‌الحجه در ماه‌های قمری که اوج و شکوه این ایام در روز عرفه است، در نهم ذی‌الحجه هر سال قرار دارد. زائران خانه خدا در صحرای عرفات زائران اهل بیت عصمت و طهارت(ع) به ویژه زائران حرم سید‌الهشدا(ع) در کربلا و اهالی توکل و توجه به حضرت حق در چنین روزی در جای جای این دنیای پر سر و صدا و پرزرق و برق مشغول دعای عرفه می‌شوند و حال و هوای مناجات شکل می‌گیرد.
اعمال و ادعیه‌ای که چنین روزی دارد، در کتاب‌های دعا ذکر شده است. در میان اعمال و آداب چنین روزی که از چند جهت یک روز خاص است، دعای عرفه از مهمات است. اسم و نام این روز خاص است، زیرا با شناخت و معرفت همراه می‌شود. عظمت خاصی هم دارد؛ چراکه مرحوم ابن قولویه در کامل‌الزیارات نقل می‌کند کسانی که درک عرفه کنند، کسانی هستند که اگر جا مانده باشند از شب‌های قدر، در چنین روزی جبران می‌شود. همچنین، این روز از نظر توسل ویژه است؛ چراکه در روایات آمده کسانی که روز عرفه در محضر سیدالشهدا(ع) و کربلای حسینی باشند، ثواب هزار حج و هزار عمره مقبوله را دارند و خدای متعال پیش از اینکه میهمانان خود را در صحرای عرفات نگاه کند، به زائران حسین(ع) در کربلا نگاه می‌کند.
روز عرفه از جهت نوع ارتباط انسان و حضرت حق نیز خاص است. امام سجاد(ع) زمانی که فردی فقیری را در روز عرفه مشاهده کردند که مشغول طلب و گدایی است، با اینکه کار گدا گدایی است و براساس نیاز و طلبی که دارد، دست خود را به سوی مردم دراز می‌کند، حضرت(ع) به او فرمودند که وای بر تو! می‌دانی امروز چه روزی است و در چنین روزی که روز عرفه است، تو از غیر خدا کمک می‌خواهی؟ این روز آن‌قدر ویژه بوده و برکات در آن نازل می‌شود که در روایات آمده فرزندانی که درون وجود مادران هستند، امید می‌رود که از برکات و رحمت‌های چنین روزی بهره ببرند.
چنین روزی اعمال و آدابی دارد که یکی از آنها دعای عرفه است و این مسئله از لطف اهل بیت عصمت و طهارت(ع) است که همیشه به ما یاد دادند که باید از خدا بخواهیم و طلب کنیم و به آموخته‌اند که چه چیزی را بخواهیم و چگونه بخواهیم. می‌توان به صورت قطعی و دقیق گفت که اگر نگاه این وجودهای نورانی نبود، نه ما این‌گونه می‌دانستیم که باید بخواهیم و طلب کنیم و حس نیاز و خواسته در ما زنده می‌شد و نه یاد می‌گرفتیم که باید چه چیزهایی را بخواهیم و نه می‌آموختیم که چیزهایی را که نیاز و اولویت‌های ماست چگونه و با چه زبانی بخواهیم.
یکی از این دعاها و اعمال دعای روز عرفه است که از زبان حضرت سیدالشهدا(ع) صادر شده است. پیش از اینکه وارد مضامین دعا شوم، به چند نکته درباره این دعا اشاره می‌کنم. می‌دانیم که دعای عرفه را حضرت سیدالشهدا(ع) در سال پایانی عمر شریف خود نخواندند؛ چراکه در آن سال امام حسین(ع) سمت عرفات و منا نرفتند، بلکه هشتم ماه ذی‌الحجه از مکه خارج شده و به سمت کوفه حرکت کردند و سپس مسیر ایشان به سمت کربلا منتهی شد و آن وقایع در سال 61 هجری رخ داد.
در سال‌هایی که حضرت سیدالشهدا(ع) پیش از سال آخر عمر شریفشان دعای عرفه را می‌خواندند، نکته‌هایی وجود دارد که باید بدان توجه کرد. اول اینکه حضرت(ع) از خیمه خود حرکت کرده و زیر سقف آسمان می‌آمدند. گاهی ما به حسب ظاهر به این جزئیات در مناسک آئینی دقت نمی‌کنیم و اگر دقت کنیم، نکته‌های نابی در آن وجود دارد که در حالات انسانی قرار دارد. در این حالات انسان درب خانه خدا نشسته و زانو می‌زند و آنچه را که قرار است نقطه هدف و قله‌های زندگی او باشد، از خدا طلب می‌کند. لذا یکی از نکات این است که انسان کاملاً از تمام تقیدات دل بکند و به سمت طلب خود قدم بردارد.
البته درست است که گام‌هایی که سیدالشهدا(ع) برداشتند، نمادین بوده و شبیه همان حرکت نمادینی است که انسان زمانی که می‌خواهد به سیدالشهدا(ع) سلام کند، طبق فرمایش اهل بیت(ع) باید بالای بلندی برود؛ چراکه بنا نیست که سلام ما به درب و دیوار برخورد کند. همین که انسان چند قدمی به سمت بلندی حرکت می‌کند و در اوج قرار می‌گیرد، زمینه آمادگی و کندن از فضای عادی و معمولی و زرق و برق‌ها را فراهم می‌کند. لذا زمانی که انسان می‌خواهد دعای عرفه را شروع می‌کند، اولین نکته این است که بتواند دل بکند و مقداری از فضای اطراف خود دوری کند و در خلوتی قرار گیرد و چه بهتر از این نقطه که همگان زیر سقف آسمان و به صورت یکرنگ جمع شوند.
دومین مسئله این بود که امام(ع) وقتی حرکت کردند، با وجود اینکه صحرای عرفات، صحرایی نورانی است، ایشان به کنار جبل‌الرحمه آمدند. انسان در گوشه خانه خود نیز می‌تواند بنشیند و دعا بخواند و با خدای خود خلوت کند، ولی گویا حضرت(ع) این را به ما آموختند که در انتخاب جایی که برای دعا و مناجات و خلوت با خدا انتخاب می‌کنید، انتخاب مکان نیز نکته مهمی است. لذا ایشان در جایی قرار گرفتند که در کنار ایشان کوه جبل‌الرحمه قرار داشت و هنوز حجاج در صحرای عرفات نزدیک آن رفته و با این نشان مأنوس هستند. مکان‌هایی در محلات، شهرها و فضاهایی که ما زندگی می‌کنیم وجود دارد که نماد و نشان است. مساجد، حسینیه‌ها، زیارتگاه‌ها و بقاع از جمله این مکان‌ها هستند. حتی در خانه انسان می‌تواند نقطه‌ای را نشان کند که جنسی از جای نمادین برای خلوتگاه است. این مورد در سلوک اولیای الهی آمده است که توصیه می‌کنند افراد مکانی را در خانه برای عبادتگاه و خلوتگاه خود انتخاب کنند. بنابراین، حتی جایی که انسان در آن نشسته و دعا می‌کند، در خواسته و دعا مؤثر است.
سومین اتفاقی که در دعای عرفه سیدالشهدا(ع) پیش آمد، این بود که ایشان تنهایی برای دعا نرفتند. بشر و بشیر که راویان این روایت صحیح‌السند هستند، نقل می‌کنند که ما با امام حسین(ع) بودیم و مشاهده کردیم که ایشان به‌گونه‌ای از خیمه خارج شدند، در حالی‌که اهل بیت و اصحاب ایشان با حضرت آمدند. یعنی ایشان یک حرکت جمعی بلکه به معنای دقیق‌تر یک حرکت خانوادگی انجام دادند. این حرکت بسیار زیبایی است که دعای عرفه به صورت جمعی بلکه به عنوان یک جلسه خانوادگی شکل گیرد و انسان‌ها همگی در این دعا شرکت کنند. البته طبیعی است که نوجوانان و جوانان با مضامین و فرازهای دعا ناآشنا باشند و لازم است که از پیش آماده شوند و برخی از این مفاهیم را به صورت ساده‌تر به ایشان بیاموزیم که وقتی پای دعا می‌نشینند، بتوانند با آنها انس بگیرند.
ایجاد فضای دعا برای کودکان
برای کودکان نیز باید شرایطی را فراهم کنیم که در حال و هوای دعا باشند، یعنی صدای دعا را در یک فضای متناسب با حال و هوای کودکانه بشنوند. به صورت طبیعی ممکن است که نتوانیم کودکان را برای چند ساعت پای دعای عرفه بنشانیم. لذا ابتکار و خلاقیتی که در برخی هیئت‌ها و مجالس حسینی شکل گرفته و مکانی برای حسینیه کودک انتخاب شده، ابتکار بجایی است. البته رعایت چند مورد اهمیت دارد. اول، فرزندان باید در بخشی از مناسک دعا حضور داشته باشند و کاملاً از این فضا منقطع نشوند و دوم، شاهد صدا و حال و هوای دعا باشند. سوم، همانجا و در همان روز می‌توان نمونه ساده این رفتار و تجزیه قابل لمس و قابل حس این دعا را برای کودکان با زبان هنر و رسانه و به شکلی کودکانه آموزش داد و آنان را با همین رفتارها با دعا مأنوس کرد. در هر صورت امام حسین(ع) با جمعی از اهل بیت و اصحاب خود آمدند و جنس دعای عرفه را حرکت جمعی قرار دادند.
چهارمین اتفاقی که درباره دعای عرفه وجود دارد و نباید آن را فراموش کنیم این است که وقتی امام حسین(ع) برای دعا نشستند، حالت نشستن ایشان درس‌آموز است. در روایات آمده که حالت امام حسین(ع) در هنگام دعا حالت خشوع و خضوع کامل بود. حالت مسکینی را داشتند که دست خود را برای طعام و غذا بلند کرده است. حال امام(ع) مانند گرسنه‌ای بود که در چنین جایگاهی استمداد غذا و طعام می‌کند. شاید بیش از الفاظ دعا، همین حالت مهم باشد. قرار است این دعا خوانده شود تا این حالت در ما شکل گیرد. روح این دعا شکستگی، خضوع و تواضع است. حال اگر کسی بتواند بخشی از این خشوع و تواضع را در ابتدای دعا در خود ببیند و ایجاد کند، دعای او به استجابت نزدیکتر خواهد بود و فرد به هدف دعا رسیده است.
نکته پنجم اینکه زمانی که حضرت سیدالشهدا(ع) دعا را آغاز کردند، مانند آتشفشانی که وقتی شروع به فعالیت می‌کند و گدازه‌های آتشین را از خود به بیرون می‌ریزد، معارف و خواسته‌ها و طلب‌ها نیز از دل و جان سیدالشهدا(ع) نیز به همین صورت جوشش کرد. شاید در دعای عرفه به حسب ظاهر نظم و دسته‌بندی خاص وجود نداشته باشد، اما هیجان و احساسات و عواطف و معرفت ناب و اوج تقرب امام حسین(ع) به در خانه حضرت حق، همانند آتشفشان از وجود ایشان در هنگام دعا جوشش کرد و مجموعه این‌ها منظومه‌ای را به نام دعای عرفه تشکیل داد. افرادی که قصد دارند تنظیم شده این دعا و دسته‌بندی آن را داشته باشند و بتوانند فرازهای آن را در سیری دقیق شکل دهند و معارف را به صورت منظم از دعای عرفه به دست آورند، لازم است که دعای عرفه امام سجاد(ع) را مرور کنند که دعای 47 صحیفه سجادیه است.
دسته‌بندی معارف، حقایق و اسرار
در واقع در این دعا همان معارف و حقایق و اسرار در یک سیر منطقی و دسته‌بندی شده قرار گرفته است. پیشنهاد می‌کنم افراد پیش از آنکه دعای عرفه امام حسین(ع) را بخوانند، نگاهی به دعای عرفه امام زین‌العابدین(ع) بیندازند که به جز نظم، شرح و تبیین دعای عرفه امام حسین(ع) را نیز دربر دارد. رهبر معظم انقلاب تعابیر ویژه‌ای را درباره دعای 47 صحیفه سجادیه و نسبت آن با دعای عرفه حضرت سیدالشهدا(ع) دارند.
اولین مسئله در فرازها و مضامین دعای عرفه، توجه به حضرت حق و نگاه توحیدی است. در این دنیا شاید قرار بر این است که هر چیزی بهانه‌ای شود تا از این حقیقت فاصله بگیریم؛ درحالی‌که بنا بر این بوده که هر چیزی بهانه‌ای باشد تا انسان متوجه خدا شود، اما این اتفاق در درون ما رخ نمی‌دهد و هر چیزی نشانه‌ای پیدا می‌کند تا رنگ خدا را مشاهده نکنیم. امام حسین(ع) زمانی که دعای عرفه را آغاز می‌کنند، یکی از نقاط در اوج این است که انسان را به سمت حقیقت خدا بازمی‌گرداند. فرازهای دعای ایشان انسان را به نقطه‌ای می‌رساند که میل به بی‌نهایت الهی می‌کند. حتی اگر هیچ چیزی در دعای عرفه نباشد جز اینکه یک بنده هیچ و صفری اجازه داشته باشد که میل به بی‌نهایت پیدا کند، لذتی از این بالاتر وجود ندارد. امام(ع) این مسئله را در جای جای دعای عرفه بیان کرده و نامهای نورانی و اسمای الهی که ایشان صدا می‌زنند و جزئیات آن در دعای 47 صحیفه در قالب اذکار توحیدی و تسبیح حضرت حق در قالب حمد الهی آمده است. در واقع حقیقت تسبیحات اربعه که مفهوم اصلی تسبیحات الهی است، در دعای عرفه نشان داده می‌شود. اصل دین نیز توحید است و بقیه اصول دین در سایه آن معنا پیدا می‌کند.
نکته دوم اینکه زمانی که امام حسین(ع) جایگاه توحید را مشخص می‌کنند، به برکات و نعمت‌ها و لطفی توجه می‌کنند که از ناحیه حضرت حق به انسان رسیده است. دین با همه ابعاد خود چند نکته مهم دارد که در دنیای امروز گاهی جریان فکری تشکیل می‌دهند. یکی از نکات این است که انسان به داده‌هایی که دارد توجه کند و تشکر کردن را بیاموزد. بخشی از این برکات از ناحیه حضرت حق و بخش دیگر مربوط به دیگران می‌شود، اما روح توجه به نعمت‌ها و الطافی که به انسان شده در دعای عرفه آمده است.
روح تشکر از نعمات
امام(ع) در توجه به نعمت‌هایی که از سوی خداوند متعال رسیده است، به نعمت‌هایی اشاره و انسان را توجه می‌دهند که گاهی انسان متوجه نعمت بودن آنها نیست. حضرت(ع) در دعای عرفه به جاهایی می‌رسند که به خط روی پیشانی، استخوان‌های سینه، لب‌ها و... توجه می‌کنند. سپس، می‌فرمایند که خدایا من این نعمات را می‌شمارم، ولی حتی اگر تا پایان عمر نشسته یا قرن‌ها و این نعمات را بشمارم، نمی‌توانم ذره‌ای از نعمات را به حساب بیاورم چه برسد به شکر آنها. روح تشکر و توجه به نعمت‌ها نکته‌ای است که باید از دعای عرفه به دست آوریم.
سومین اتفاقی که در دعای عرفه و در کنار عظمت حضرت حق رخ می‌دهد، توجه انسان به خود است. انسان جدای از اتصال و ارتباط با خدا هیچ است. این هیچ بودن است که امام(ع) آن را در مقایسه با رفتار حضرت حق می‌آورند که خدایا، تو همه کاره عالم هستی و به وعده خود عمل کردی، اما ما گناهکار و مقصریم. امام(ع) در بیان دعا به عنوان یک انسان دعا می‌کنند نه به عنوان شخص امام معصومی که هیچ گناهی ندارد. حضرت(ع) زبان خلقت و انسانی می‌شود که در کوره‌راه زندگی غبارآلود می‌شود. هیچ بودن، اوج جریان تواضع، صلح و سازگاری با مخلوقات و حقیقت مدارا با دیگران را برای انسان به ارمغان می‌آورد. انسان اگر خود را عددی نداند، نمی‌رنجد که این حقیقت را در دعای عرفه مشاهده می‌کنیم. بسیاری از مشاجره‌ها و منازعه‌ها از منیت آغاز می‌شود.
امام(ع) با یادآوری خطاهایی که در زندگی انسان روی می‌دهد، پرده‌ها را کنار زده و گوشزد می‌کنند که انسان هیچ است. این کنار زدن حجاب و نشاندن انسان در جایگاه اصلی خود، کار مهم دعای عرفه است. بدین ترتیب زمانی که انسان از پای دعای عرفه برمی‌خیزد، نوع رفتارش با دیگران تغییر و حقوق شهروندی را رعایت می‌کند. فرورفتن در عمق دعای عرفه انسان را به رعایت حقوق شهروندی دعوت می‌کند. انسان‌ها قرار است که در کنار یکدیگر زندگی و معاش کنند. امام(ع) انسان را در دعای عرفه به جایگاه حقیقی انسان می‌برد و به او نشان می‌دهد که اتصال با خدا عالم اکبر را در وجود او قرار می‌دهد و چنانچه این اتصال قطع شود، انسان هیچ خواهد بود.
معرفت نسبت به طلب
چهارمین نکته در دعای عرفه این است که امام(ع) پس از تبیین این مبانی، شروع به بیان خواسته‌ها می‌کنند. جهت‌دهی به خواسته‌ها و نیازها و معرفت نسبت به طلب، به انسان کمک می‌کند تا در ساحت معرفتی به جایگاهی ویژه دست پیدا کند و بخشی از دعای عرفه خواسته‌هایی است که انسان متوجه می‌شود که این‌ها نقطه‌هایی است که چنانچه آنها را بیابد، راه را پیدا خواهد کرد.
نکته پنجم در فرازهای دعای عرفه توجه به پیرامون است که بسیار اهمیت دارد. دین و دیانت و دعای عرفه انسانی را که در دل خاک زندگی می‌کند به جایی می‌رساند که به آسمان توجه کرده و به ملائکه الهی و پیامبران رحمت(ع) سلام کند. در دعای عرفه انسان از فرش حرکت کرده، اوج می‌گیرد و به عرش می‌رسد. انسانی که دعای عرفه می‌خواند با فردی که پای سفره دعای عرفه ننشسته یکی نیست. کسی که پای دعای عرفه است، توانسته انبیا، ائمه، اولیا و ملائکه را مورد خطاب قرار دهد و در طول تاریخ حرکت کند. دعای عرفه بدان معناست که انسان به برکت این دعا به معرفت دست یابد.
اصل معرفت توفیق الهی است و خدا انسان را پای این دعا می‌نشاند و اگر چنین شود، اتفاقات رقم خواهد خورد. روح دعای عرفه نشان می‌دهد که دیگران نیز ولو در فضای این دعا نفس نکشند، از برکات آن برخوردار خواهند شد. آن‌چنان این دعا نورانیت دارد که کوچه پس‌کوچه‌های شهرها را روشن کند. البته این یک سنت الهی است؛ چراکه گاهی دل‌هایی که با هیچ چیزی تکان نمی‌خورد، با چند تکه استخوان شهید یک گمنام می‌لرزد.
ناز بندگان الهی درب خانه خداست
درون خواسته‌هایی که در دعای عرفه مطرح می‌شود، سطح خواسته‌ها آن‌چنان متفاوت می‌شود که دیگر نیازی وجود ندارد. دعای عرفه بیش از اینکه روح نیاز داشته باشد، حقیقت آن ناز بندگان الهی درب خانه خداست. در فرازهایی از دعای عرفه صحبت از خواسته و طلب نیست، بلکه حرف‌هایی در این دعا بیان می‌شود که دیگر بوی نیاز نمی‌دهد.
خداوند متعال آن‌قدر بندگان خود را بالا می‌برد که اجازه می‌دهد آنها با ناز به درب خانه او روند که در بیشتر مناجات و دعاها نیز رگه‌هایی از این ناز آمدن وجود دارد. البته توجه به جایگاه عرفه و عرفات، بیت‌الله الحرام و حج موضوع بسیار مهمی است که باید بدان توجه کرد. جایگاه حج چنان والاست که در برخی روایات آمده که پازل شخصیتی انسان بدون حج کامل نمی‌شود.
انسان قبل و بعد از دعا تفاوت دارد
خواندن دعای 47 صحیفه سجادیه کمک می‌کند تا نقطه‌های کمرنگی که به حسب ظاهر در دعای عرفه امام حسین(ع) وجود دارد، پررنگ شود؛ مانند دعایی که برای امام زمان(عج) در دعای 47 صحیفه آمده است. این دعا فرازهای زیبایی دارد که توجه انسان را به امام زمان(عج) جلب می‌کند. سپس، در این دعا به کسانی که منتظران ظهور هستند پرداخته می‌شود. همچنین، ضمن اینکه دعای عرفه را به عنوان دعا و طلب می‌خوانیم، اصل آن یک درس است. اصل دعا رشد است و اگر حاجت انسان برآورده نشود، کمی از جریان دعا را دربرگرفته، اما بیشترین قسمت جریان دعا این است که انسان قبل و بعد از دعا تفاوت خواهد داشت و بداند چیزهایی را که طلب می‌کند، قرار است در مسیر آنها قدم بردارد.
دعای عرفه نقشه راهبردی و چشم‌انداز انسان است، یعنی نگاه آینده‌پژوهی به جریان زندگی انسان در دعای عرفه رقم می‌خورد. لذا قرار است در این مسیر حرکت کنیم و برای دستیابی به حاجات و خواسته‌های خود تلاش کنیم. چیزی که باید در دعای عرفه بدان دست پیدا کنیم این است که باید راه و نقطه‌گذاری‌های زندگی خود را از آن به دست آوریم و باید برای دیگران نیز درخواست کنیم تا خداوند را ه را برای ما بگشاید.
گفت‌وگو از محسن مسجدجامعی و زینب غفوریان
انتهای پیام
