مدرسه سید اسمعیل؛ یادگاری ارزشمند از زندگی پربار مفسر قرآن

 به گزارش ایکنا از خوزستان، در محله قدیمی لوریان دزفول در حاشیه شرقی رودخانه دز، مدرسه‌ای قدیمی به نام «مدرسه سید اسمعیل بن سیدشاهمیر» قرار دارد، مدرسه‌ای که روزگاری نه چندان دور محل زندگی، مطالعه و تحقق قرآن پژوه بزرگ معاصر، مرحوم «علامه سیدعلی کمالی دزفولی» بوده است. 

سیداسمعیل بن شاهمیر نیای مرحوم علامه کمالی دزفولی و مؤسس این مدرسه است. نمای بیرون ساختمان مدرسه ترکیب آجر و کاشی کاری است و فضای درونی آن متشکل از حیاطی کوچک، کتابخانه و اتاق مطالعه مرحوم علامه کمالی است، مقبره مرحوم علامه کمالی در وسط این اتاق قرار دارد و امروزه زیارتگاه ارادتمندان این عالم فرزانه از سراسر کشور است. دیوارهای این اتاق که یادگار ارزشمند روزهای حیات علامه کمالی است، قفسه بندی شده و کتابخانه تخصصی علوم قرآنی و معارف این مدرسه را تشکیل می دهد، کتاب‌هایی که توسط علامه و اجداد وی تهیه شده و محل رجوع آنها برای تدوین آثارشان بوده است. 

اتاقک کوچکی در کنار این کتابخانه قرار دارد که مقبره «حاج سید حسین ظهیرالاسلام» جد علامه است و سقف آن دارای گنبد کوچکی است که مزین به کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ است. حاج سیّد حسین ظهیرالاسلام فرزند سیّد محمدرضا و او فرزند سیداسماعیل است که در سال 1237 هجری شمسی در دزفول متولد شد و در سن 17 سالگی به همراه شیخ شوشتری برای تحصیل به نجف اشرف مشّرف و در آنجا به درجه اجتهاد نایل شد. وی گذشته از تحصیل علوم فقه و اصول و کلام، مراتب عرفان و سیر و سلوک را نیز طی کرد و به تحصیل فلسفه و عرفان و ریاضی پرداخت. این عالم دینی، در سال 1298 شمسی درگذشت و در این مدرسه به خاک سپرده شد. 

نوه او مرحوم علامه سیدعلی کمال دزفولی با داشتن آثار متعددی از جمله کتاب‌های ارزشمند قانون تفسیر، تاریخ تفسیر، قرآن و جامعه سازی، جاء‌الحق، عرفان و سلوک اسلامی، شناخت قرآن، قرآن و مقام زن، تفسیر قرآن برای همه و همچنین آثار دیگری در حوزه معارف، اجتماعی و ادبیات عامه از مفاخر استان خوزستان است. 

حوزه قرآن پژوهی علامه کمالی

مدرسه سیداسماعیل بن شاهمیر که امروز به نام حوزه قرآن پژوهی علامه کمالی نیز یاد می‌شود از یادگارهای ارزشمند و بی‌نظیر این عالم جهان تشیع است. به گفته سید مجتبی مجاهدیان، شاگرد علامه کمالی دزفول این مدرسه مکانی کوچک اما قدیمی‌ترین حوزه علمیه دزفول است که بیش از 200 سال قدمت دارد.

شخصیت‌های بزرگی از این مدرسه خارج شدند؛ کسانی مثل «سید حاج حسین ظهیرالاسلام دزفولی» و قبل از ایشان «مرحوم سید محمدرضا دزفولی» و مؤسس مدرسه «آیت‌الله سید اسماعیل» فرزند شاه‌میر بوده است. سید اسماعیل از فارغ‌التحصیلان عتبات بوده که با مراجع تقلید قاجاریه هم‌درس بوده است. وی این مدرسه را توسعه می‌دهد و پس از او فرزندش سید محمدرضا و فرزندش آیت‌الله ظهیرالاسلام که عارف بزرگی بوده و در ریاضیات و هندسه آثار بزرگی دارد، در این امر اهتمام می‌ورزد.

فرزند سید ظهیر، مرحوم سید رضی در جوانی مجتهدی مسلم بود و در بیست و پنج سالگی از عتبات اجازه اجتهاد داشت. او مدتی در این مدرسه مستقر بود و در جوانی فوت کرد. پیکر او در عتبات دفن شد. مرحوم علامه کمالی دزفولی فرزند سید رضی است که پس از درگذشت پدر، نزد عموی خود که ادیب بزرگی بود،‌ پرورش یافت. آنهایی که در این مدرسه بودند شخصیت‌های برجسته علمی هستند.

 2500 جلد کتاب بی نظیر در زمینه علوم قرآنی

 مدرسه متأسفانه الان وضعیت سابق را ندارد. همه وسعت مکانش صد متر است. بعد از «مرحوم سید صدرالدین» عموی علامه کمالی، کتاب‌های این مدرسه به تاراج رفتند و پس از آن مرحوم علامه کمالی آنجا را سامان داد. در حال حاضر 2500 جلد کتاب در کتابخانه موجود است که در زمینه علوم قرآنی بی‌نظیر است؛ این مدرسه مکان مناسبی برای پژوهش محققان علوم قرآنی است.

هوشنگ بوستان‌افروز از مدرسان دانشگاه دزفول و از کسانی است که افتخار مصاحبت با استاد علامه کمالی دزفولی داشت. او درباره این مدرسه گفت: اینجا مدرسه سید اسماعیل ظهیرالاسلام است که قدمتی بیش از 200 سال دارد. بزرگانی از این مدرسه خارج شده‌اند که از لحاظ علمی به درجه اجتهاد رسیدند و آثار گرانبهایی از خود به یادگار گذاشته‌اند. از جمله مرحوم حاج سید حسین ظهیر‌الاسلام که بر اساس شرح حالی که بر مزار ایشان نصب است، با 27 واسطه به امام موسی کاظم‌(ع) می‌رسد. ایشان از سادات گوشه هستند که  برای تبلیغ اسلام می‌آیند و در این منطقه ماندگار می‌شوند.

مرحوم ظهیرالاسلام از شخصیت‌های بزرگ عرفانی بوده است (البته عرفان او غیر از عرفان‌های امروزی است) صاحب نفس بوده، آثار و اشعار و غزلیات عرفانی نابی از خود به یادگار گذاشته که شرح کامل و جامع آن به نقل از مرحوم علامه کمالی دزفولی که مزار ایشان در این جا قرار دارد و از نوادگان مرحوم ظهیر است، موجود است. 

علامه کمالی از قرآن‌پژوهان معاصر است که به جرأت می‌توانم بگویم پس از مرحوم علامه طباطبایی که تفسیرالمیزان را نوشته، قرآن‌پژوهی هم‌تراز ایشان در کشور نیست؛ آثاری مثل «قرآن؛ ثقل اکبر»، و «عترت؛ ثقل کبیر» از ایشان است که مجموعه اینها به نام «شناخت قرآن» در زمان ریاست جمهوری آقای خاتمی به عنوان «کتاب سال» شناخته شد و علامه از دست رئیس جمهور وقت لوح تقدیر گرفت.

گرانی هزینه‌های چاپ و کاغذ مانعی برای چاپ

یکی از کارهای سترگی که علامه از خود به جای گذاشت تفسیر قرآن است که جلد اول آن به همت «سید مجتبی مجاهدیان» شاگرد علامه چاپ شد و جلد دوم آن آماده چاپ است که در حال حاضر گرانی هزینه‌های چاپ و کاغذ مانعی برای چاپ آن به وجود آورده است.

در زمینه ادبیات، مرحوم علامه کمالی، آثار گرانبهایی از خود به یادگار گذاشته از جمله مجموعه «عزیز و نگار» که بیش از یک‌هزار و 100 بیت است و به تأسی از خسرو و شیرین نظامی سروده شده است و جالب است که خود مرحوم علامه در برخی جاها با دلیل ادعا کرده که  از نظامی موفق‌تر عمل کرده است؛ مجموعه مثنوی جالبی است که توصیه می‌کنم بخوانید به ویژه جوان‌ترها.

در زمینه ادبیات، آثار باارزشی مثل «گلستان امثال دزفولی» دارد که شامل 300 ضرب‌المثل دزفولی است که با نظم و نثر به شیوه گلستان سعدی آن را به رشته تحریر درآورده است. یک روز در اینجا یک جمعی بود در عید مبعث، یکی از دوستان گفت: آقای کمالی با توجه به اینکه شما یک شخصیت قرآن‌پژوه و علمی هستید، آیا این کتاب کار سبکی نبود که شما آن را نوشتید؟ آقا عصبانی شد و گفت: اتفاقاً خودکفاترین اثرم همین بوده است. یادم است با جدیت کاملی از این کتاب حمایت کرد.

دیگر اثر علامه؛ هزار سخن از حجازی (نویسنده شهید قبل از انقلاب) که منتخبی از سخنان مطیع‌الدوله حجازی را جمع‌آوری کرد که این کتاب 16 بار چاپ شد. مرحوم علامه شرحی بر این جملات قصار نوشته که جالب است. مقدمه‌ای بر مرزبان‌نامه نوشته که در نوع خود بی‌نظیر است. مرحوم علامه کمالی 4 هزار بیت از مثنوی معنوی را شرح کرده است.

در زمینه علوم قرآن و معارف مرحوم علامه آثار بزرگی مثل خاتم‌النبیین(ص)، قرآن و مقام زن، همزیستی و معاشرت در اسلام و…  دارد. همچنین کتاب عرفان و سلوک اسلامی که کتاب جامعی در مراتب و کمالات سلوک عرفانی است که کمیاب است و یک جلد از آن در این کتابخانه موجود است.

استاد کمالی دزفولی تاریخ مختصری در صدر اسلام دارد. کتاب‌هایی که بعد از فوت ایشان چاپ شده است، یکی «هزار سخن» و دیگری «شناخت اسلام» است که در توحید و معاد و نبوت و احکام و اخلاقیات است و به نظر بنده مثل یک رساله می‌ماند. «سیمای دزفول» اثر دیگری از علامه و آماده چاپ است که تاریخ 200 ساله اخیر دزفول و اوضاع سیاسی- اجتماعی و فرهنگی این شهر است.

مرحوم علامه کمالی شهرت‌طلبی را آفت می‌دانست

این مدرس دانشگاه درباره روحیات علامه کمالی دزفولی گفت: مرحوم علامه کمالی شهرت‌طلبی را آفت می‌دانست و آدمی نبود که به دنبال شهرت باشد و با آن همه بار و توشه علمی انسان متواضعی بود.

اینجا مدرسه‌ای بود که در آن زندگی می‌کرد. از لحاظ دنیوی چیزی نداشت، با همین کتاب‌ها زندگی می‌کرد. میز کارش همین جعبه‌ چوبی است که روی مزار او قرار دارد. روی همین میز تفسیر قرآن و آن همه آثار را نوشت. 

به لحاظ مراودات خانوادگی که با هم داشتیم از هفت سالگی با خانواده ایشان رفت و آمد داشتم و در دوران تحصیلات دانشگاهی از آثار ایشان بهره بردم. در سال 64 دانشجوی رشته ادبیات بودم. استاد بنده مرحوم سید حسن سادات ناصری بود. یک روز صحبت از سبک هندی شد. علامه گفت: صائب بیش از صدهزار بیت شعر دارد، یک بیت برایت می‌خوانم که آن صدهزار بیت یک کفه ترازو و این بیت یک کفه دیگر است: 

نشئه پا در رکاب می، ندارد اعتبار

مستی دنباله‌داری همچو چشم یار ده

ایشان تک‌بیت‌هایی را از شاعرن مختلف انتخاب کرده بودند. مثلاً درباره سعدی مجموعه‌ای از خود بر جای گذاشته به نام «واقع‌بینی در آثار سعدی». سعدی را آدم واقع‌بینی می‌دید. مثلاً مقایسه‌ای در غزل حافظ و سعدی انجام می‌داد و واقع‌بینی سعدی را بی‌نظیر می‌دانست. ایشان قرآن‌پژوه است اما در ادبیات هم به آثار ادبی بزرگ اشراف دارد. همیشه می‌‌گفت مولوی و سعدی و حافظ را؛ قرآن کریم، مولوی و سعدی و حافظ کرده است. وقتی شعر می‌خواند از خوانش او، تبحر و اینکه حق واژه‌ها را ادا می کرد، لذت می‌بردیم.

علامه چند دفتر در موعظه دارد و نامه‌هایی به فرزندان خود دارد که خیلی جالب است. مقالات متنوعی دارد که یک نمونه آن در دایره‌المعارف اسلامی (در مورد تشیع) چاپ شده است.

متأسفانه آثار علامه به دلیل مشکلات مالی تجدید چاپ نمی‌شود. یک مشکل دیگر هم این است که این آثار تخصصی هستند و مخاطب آن همگان نیستند. کتاب سیمای دزفول ایشان، جلد دوم تفسیر و یکی دو اثر دیگر ایشان آماده چاپ است اما هزینه چاپ آثار بالا است.

وی به بیان خاطره‌ای از علامه کمالی پرداخت و گفت: خاطره‌ای از علامه در ذهن دارم. یک بار در مدرسه عالی شهید مطهری در تهران، علامه جعفری درباره شرح مثنوی صحبت می‌کردند و به مبحث عشق رسیده بودند، مرحوم کمالی هم نشسته بود. توضیحاتی که درباره عشق می‌دادند باب میل علامه کمالی نبود؛ در همان جمع گفت: آقای جعفری ببخشید شما عاشق شدید؟ مرحوم علامه جعفری- خدا رحمتش کند- گفت: آقای کمالی حالا چه موقع این سؤال است؟ گفت: نه آقا ببخشید اگر عاشق شدید این حالات و روحیات عشق نیست که شما می‌گویید. اگر عاشق نشدید چه حقی دارید از عشق صحبت می‌کنید؟

یک خاطره دیگر که برای من ماندگار شد مربوط به روزهای آخر عمر ایشان است، یک روز ساعت چهار، پنج عصر آمدم پیش استاد. داشت از دوره مصدق می‌گفت. مرحوم علامه در کهولت سنش توصیه کرد سعی کن در هر شرایط و اوضاعی که هستی هر 10 روز به این مدرسه سر بزنی. گفتم چشم. اصرار کردم ایشان را دکتر ببرم. گفت: نه. رفتم. غروب آن روز سکته کرد. به بیمارستان منتقل شد و چند روز بعد دار فانی را وداع گفت.

از سال 84 که فوت کردند پنج‌شنبه‌ها اینجا مراسم دعای کمیل برگزار می‌شود، تنها دلخوشی‌ام که در این شهر مانده‌ام همین جا است.

سکوت و آرامش خاصی اینجا حکمفرماست. با اینکه مدرسه در خیابان اصلی است با وجود ترافیک خیابان، اما عجیب است که اینجا آرامش خاصی دارد. بخصوص آن قسمت مدرسه که ساختمان قدیمی است تابستان‌ها سرد و زمستان‌ها گرم است. یک آرامش ذاتی اینجا حکمفرماست که از نظر روحی روانی خیلی اثر دارد. خیلی از دوستانی که اینجا آمده‌اند همین نظر را دارند. مرحوم مهدی الهی‌قمشه‌ای چند سال پیش اینجا آمده‌اند و به آرامش این کتابخانه اقرار کرده‌اند. اگر کسی اینجا با خود خلوت کند از همه چیز می‌بُرد.

یکی از اتفاقات خوب و قابل تقدیر در این مدرسه ارزشمند که باعث حفظ و صیانت این یادگار علمی و معنوی علامه کمالی دزفولی شده است، اهتمام شاگردان علامه به این مکان بوده است. علاوه بر توجه سید مجتبی مجاهدیان شاگرد علامه و آقای بوستان افروز به این کتابخانه و زنده نگه داشتن آن طی این سال‌ها، حضور یکی از افراد علاقه‌مند به شخصیت علامه و آثار ایشان به عنوان متولی این مدرسه و کتابخانه، شرایطی را فراهم کرده است که این مکان سال‌ها پس از درگذشت علامه همچنان به عنوان یک حوزه قرآن پژوهی در اختیار پژوهشگران علوم قرآنی باشد.

محسن غنمی متولی این حوزه قرآن پژوهی است که با آگاهی از ارزش معنوی این مدرسه علمی، با وسواسی خاص و قابل تحسین به مراقبت از یادگارهای علامه کمالی و آثار برجای مانده از ایشان می‌پردازد. این اهتمام اتفاقی ارزشمند برای جامعه علمی و قرآنی کشور است.

وی تا آنجا نسبه به علامه کمالی ارادت دارد که حتی وسایل شخصی علامه همچون عبا، عصا و لباس‌های مرحوم را هم به طوری که هیچ آسیبی نبیند نگهداری می‌کند.

گزارش تصویری محل زندگی استاد علامه کمالی دزفولی را اینجا ببینید.