خواجه نصیرالدین طوسی؛ پلی میان دانش پیش و پس از دوران مغول
گروه اندیشه: پنجم اسفند ماه و روز تولد خواجه نصیر الدین طوسی را روز مهندس خوانده‌اند، اما نیم‌نگاهی به جایگاه این عالم اسلامی نشان می‌دهد که مقام علمی او به این امر محدود نمی‌شود.
خواجه نصیرالدین طوسی در قرن هفتم زیسته و معاصر دانشمندانی چون مولانا، سعدی، ابن‌عربی، صدرالدین قونوی، ابن فارض مصری، محقق حلی، ابن ابی الحدید، مالک نحوی، ابن میثم بحرانی، شیخ رضی و خاندان ابن اثیر به فعالیت علمی خود پرداخته است.
خواجه در11 جمادی الاول سال 597 هجری قمری در طوس به دنیا آمد و در 18 ذی الحجه 672 در کاظمین از دنیا رفت. خواجه زمانی از دنیا رفت که با جمعی از شاگردان خود به بغداد رفته بود تا بقایای کتاب‌های تاراج رفته را جمع آوری و به مراغه ارسال کند.
خاندان وی را اصالتا جهرودی، روستایی در ساوه خوانده‌اند که برای زیارت امام رضا (ع) به توس راهی و در آنجا ماندگار شدند.
خواجه در عقلیات شاگرد فرید الدین داماد (از شاگردان فخر رازی) بود که همو به واسطه افضل الدین و ابوالعباس لوگری و بهمنیار از شاگردان ابو علی سینا محسوب می‌شود. وی را در شرعیات نیز با واسطه از شاگردان محقق حلی دانسته‌اند. موسس کلام شیعی از محضر «عطار نیشابوری» نیز بهره‌مند شده است.
از شاگردان به نامش می‌توان به قطب الدین شیرازی، علامه حلی، سید رکن الدین استرآبادی و ابن طاووس اشاره کرد. در کلام، حکمت، ریاضیات، الهیات و اخلاق دارای تعلیمات عدیده است. او وزیر هلاکوخان بود و در مقام وزارت این شاه مغول منشا آثاری گران‌مایه‌ای شد. در دوران وزارتش علما و دانشمندان منشا آثار فراوانی بود.
آثار و تعلیمات
190 اثر به خواجه نسبت داده شده است. این آثار کلام، فلسفه، ریاضیات، نجوم، فیزیک، پزشکی، اخلاق، رمل، معدن‌شناسی، جغرافیا، ادبیات، فقه، تفسیر، عرفان و موسیقی را شامل می‌شود. خواجه را از آنجا موسس کلام شیعی خوانده‌اند که در کتاب تجرید الاعتقادش به جمع‌آوری آرا و دیدگاه‌های کلام شیعی پرداخته است.
از دیگر تالیفات شاخص خواجه نصیر الدین طوسی می توان به شرح اشارات ابن سینا، التذکره فی علم الهیئت بنام تذکره نصیریه، تحریر المجسطی در هیئت و نجوم،اخلاق ناصری، اوصاف الاشراف در عرفان، الادب ابوخیر للولد الضغیر با اشعار عربی و فارسی ازخود خواجه، جواهر الفرائض ـ اصول علم فرائض و مواریث، اساس الاقتباس در فن منطق، بیست باب در اصطرلاب در علوم غریبه، زیج ایلخانی و مثلثات کروی اشاره کرد.
در دوران صدارتش رصدخانه مراغه را ساخت و روز تولدش را شاید به این سبب روز مهندس خوانده‌اند. فخر الدین ابو السعادات احمد بن عثمان مراغی به دستور وی رصد خانه باشکوهی را بنا گذاشت که اکنون تنها حدود آن نام بنا در مراغه باقی مانده است. این رصد خانه از بناهای مشهور اسلامی و از نمادهای برتری علمی مسلمانان در آن دوره بود.
برخی کارشناسان معتقدند که خواجه مختصات قاره آمریکا را دو قرن پیش از کشف آن توسط کلمب پیش بینی کرده بود، قوانین اساسی برای حل مثلثات مسطح ازائه داد. وی ابتکار جدیدی برای رصد کردن ستاره‌ها به خرج داد که در علم ستاره‌شناسی بسیار ارزشمدن است. «خواجه نصیرالدین طوسی زیج ایلخانی را بر مبنای مطالعاتش در رصدخانه تدوین کرد. زیج ایلخانی سده‌ها از اعتبار خاصی در بسیاری از سرزمین‌های آن زمان -از جمله در چین- برخوردار بوده است و در سال ۱۳۵۶ میلادی (۳۰۰ سال پس از مرگ طوس) ترجمه و در اروپا منتشر شد. قدیمی‌ترین نسخهٔ این زیج در کتابخانهٔ ملی پاریس نگهداری می‌شود.»
در مجاورت رصدخانه کتابخانه‌ای با حدود چهارصد هزار جلد کتاب ساخته شد که از کتاب‌های بغداد، شام، بیروت و الجزیره حاصل شده بود. بنای علمی دیگر در این مجموعه مدرسه‌ای بود که برای طلاب علمی ساخته شده بود. این سه مجموعه طی دوازده سال و به هنگام درگذشت هلاکو در سال 663 قمری به طول انجامید.
جایگاه تاریخی خواجه نصیرالدین طوسی
خواجه نصیر از سویی برای حکمت و فلسفه اسلامی و از سویی دیگر برای کلام شیعی حائز اهمیت است. وی را پلی میان انتقال دانش میان پیش و پس از حمله مغول خوانده‌اند. وزیر فرهیخته هلاکو خان توانست با احداث مراکز علمی و دانشگاه‌ها مانع از نابودی کلی سرمایه علمی جهان اسلام شود.
وی با مشاهده ظلم و بیداد اسماعیلیان به خلیفه عباسی نامه تظلم‌خواهی نوشت و پس از باخبر شدن حاکم اسماعیلی مدت 26 سال در قلعه‌های اسماعیلیه به سر برد اما در این دوران به تالیفات علمی پرداخت.
وقتی قهستان در مقابل مغولان سقوط کرد، حاکم آن شهر به مشورت خواجه اقدام به تسلیم شدن کرد و همین باعث شد تا از جنگ، خونریزی و قتل عام مردم جلوگیری شود. وی پس از این حادثه در میان مغولان جایگاه بالایی یافت. برخی معتقدند که هلاکو بدون اجازه خواجه هیچ تصمیمی نمی‌گرفت، هیچ سفری نمی‌رفت و هیچ حکمی نمی‌داد.
هلاکوخان همچنین در گشایش بغداد و کشتن واپسین خلیفه عباسی، از نظرهای خواجه توسی تاثیر گرفته است. پس از شکست خلیفه عباسی توسط هلاکوخان نقش سیاسی وی را در تشویق خان به قتل آخرین خلیفه عباسی دانسته اند.
خواجه نصیر الدین طوسی در آیینه علمای معاصر
حضرت امام خمینی (ره) درخصوص خواجه گفته است که شما میدانید این را که خواجه نصیر در این‌دستگاهها وارد می‌شد نمی‌رفت وزارت کند می‌رفت آنها را آدم کند نمی‌رفت برای اینکه درتحت نفوذ آنها باشد می‌خواست آنها را مهار کند.
علامه طباطبایی معتقد است که خواجه نصیرالدین طوسی وارث فارابی، ابن سینا و سهرودی در ایجاد وحدت میان عقل و شرع است.
علامه جعفری در خصوص خواجه گفته است که خواجه نصیر الدین تجسمی از دو نهاد حوزه و دانشگاه است. علامه حسن زاده آملی وی را انسانی قرآنی خوانده که قلم، قدم، سیاست عملی او برای رضای خدا بوده است.
مرحوم مجتبی مینوی در مقدمه کتاب اخلاق ناصری در باره وزیر دانشمند دوراه سلجوقی می‌نویسد:
شهرت خواجه نصیر در اقطار عالم پیچیده است و باالخصوص به واسطه تالیفاتی در ریاضیات‌و هیأت داشته مورد احترام علمای مغرب زمین است اگوست کنت در تقویمی که از پیشروان‌فلسفه تحقیقی ترتیب داده اسم خواجه را بر یکی از روزهاو ابن سینا بر یکی از روزها گذاشته و ازاهل قلم ایران همین دو نفر در آن تقویم مذکورند و همچنین خواندم که یکی از جبالی را که درکره ماه توسط دوربین دیده و کشف کرده‌اند باسم نصیرالدین نامیده‌اند.
آوازه خواجه تا بدان جاست یک دهانه آتشفشانی ۶۰ کیلومتری در نیم کره جنوبی ماه به نام خواجه نصیر الدین طوسی خوانده می‌شود و همچنین خرده سیاره‌ای در سال 1979 توسط ستاره‌شناس روسی نیکلای استفانویچ کشف شد و آن را هم اسم خواجه خواندند.
میثم قهوه‌چیان
